Хэцүү анги үзэгчдэдээ баярлалаа

Бидний бүтээсэн киног шимтэн үзсэн, бас кинонд “орж” уурлаж бухимдсан, тэгснээ киноны төгсгөл рүү уужим амьсгаа авсан үзэгч та бүхэндээ баярлалаа. “Хэцүү анги” киног үзэж байсан тань, хүлээж байсан тань, гэр лүүгээ яарч байсан тань киноны уран бүтээлч бидэнд асар их урам болсон шүү.




Ингээд киног бүтээхэд гар бие оролцсон хүмүүсийн талаар өгүүлж, тэдэндээ баярлалаа гэж хэлье. Хүлээн авна уу.

Ирээдүй гэрэлтүүлсэн гарын үсэг
Бичигдээд бүтэн жил дарга нарын ширээг дамжсан “Хэцүү анги” кино зохиолоор маань бүтээл эхлүүлэх шийдвэрийг МҮОНТВ-ийн захирал Ц.Оюундарь гаргасан. Энэ шийдвэр, энэ гарын үсэг олон залуу жүжигчид, уран бүтээлчдийн ирээдүйг гэрэлтүүлсэн гэдэгтэй хэний ч санал нийлнэ. Баярбатыг Тэмүүн, Наранмөнхийг Билгүүн, Батсайханыг Дөлгөөн, Бадамцэцэгийг Гэрэл, Ганчимэгийг Зул, Уянгыг Сувд нэрээр нь олон түмэн мэддэг, ярьдаг, магтдаг боллоо. Хүмүүс МУГЖ Жаргалсайханыг “Хасар Жагаа” гэж дууддаг болсон шиг МУСТА Саранцэцэгийг “Сүнжид багш” хэмээн нэрлэдэг болох биз ээ. Тэгж дуудаж, хоорондоо ярьж эхэлснийг би өөрийн чихээр сонссон.
Албанаасаа байрны зээл авсан даргын тухай сонсож байснаас, улсын ажлыг явуулахын тулд хувийнхаа мөнгөнөөс хувьсгалд зээл өгдөг захирал байдаг болохыг би анх дуулж гайхаж билээ. Киноны санхүүжилт орж ирээгүйгээс бэрхшээл гарахад, Оюундарь захирал хувийн хадгаламжнаасаа мөнгө гарган албандаа зээлж, ажлыг цааш явуулж байгааг хараад, бишрэх сэтгэгдэл төрж, үнэн сэтгэлээсээ бахархаж байсан. Уран бүтээлчийг ойлгож, сайн уран бүтээлийн төлөө сэтгэлээ өгч ажиллахын үлгэр жишээ гэвэл үүнээс өөр юуг хэлж болох вэ?
“Хэцүү анги”-ийн ерөнхий продюссер, авьяаслаг сэтгүүлч, сайн захирал Ц.Оюундарьдаа баярлалаа.
Намайг сонгосон найруулагч
Ерөөл.МН, Ньюс.МН сайтуудад зориулан сэтгүүлч Г.Солонгод ярилцлага өгч байхдаа би, “Хэвлэлийн хүрээлэнд багш байх үе юм. Навчаа намайг олж ирж, кино хийе, хөдөөний багш, хотын элит хоёр хүүхдийн зөрчил байх юм гээд санаагаа надад ярьсан л даа. Тэгээд л нүдэнд харагдаад явчихсан. Яагаад гэвэл манай аав ээж хоёулаа багш, би багш нарын орон сууцанд багш нарын орчинд өссөн, хожим нь өөрөө хөдөө суманд ч, аймагт ч, дээд сургуульд ч багшилж байсан, сургууль багш нарын амьдралыг дэндүү мэдэх учраас тэр.” хэмээн хэлж байсан. Монгол бол яруу найрагч, зохиолчдын эх орон. Мянган зохиолчийн дундаас намайг хармагц таньсан, намайг гэж ирсэн, намайг сонгосон Б.Навчаа найруулагчдаа баярлалаа. Навчаа маань энэ киноны гол дүрүүд, хөгжмийн зохиолч, зураач, зургийн дарга, нүүр хувиргагч гээд бүх багийг сонгосон. “Тэмүүн аав дүү хоёртойгоо тоглосон юм гэнэ, Билгүүн чинь Жаргалсайханы хүү юм гэнэ лээ” гэсэн цуу яриа гадуур тарсан нь жүжигчдээ яаж сонгосныг харуулдаг. Дүрүүдээ яв цав сонгосноор, нүдэнд харагдаж сэтгэлд хоногшсон, хайрыг татсан, өшөө хорслыг хөдөлгөсөн дүрүүд амилан босч ирсэн.
“Хэцүү анги”-ийн найруулагч, авьяаслаг найруулагч, жүжигчин, Янжин захирлын дүрийг бүтээсэн Б.Навчаадаа баярлалаа.
Тайван найруулагч
Нэг ангит киног хийхийн тулд нэжгээд жүжигчидтэй ажиллах гэж найруулагч уураа барж дуусгадаг. Тэгтэл “Хэцүү анги”-д жүжигчид, хүүхдүүд, зураг авалтын багийнхан гээд хэдэн зуугаар тоологдох хүмүүсийн хөл толгойг нийлүүлэх гэж найруулагч хэр их бухимдаж, тэсэрч, дэлбэрч, багтраа бол? Сургуулиар дүүрэн хүүхэд, багш, захирал, эрхлэгч нар орилж хашгирч, зодолдож, тоглож, дэвхэрч цовхорч байсан гээд бод доо. Тэгвэл манай “Хэцүү анги”-ийн ерөнхий найруулагч Л.Ариунжаргал тайван амгалан, хөөрхөн инээдээр хүмүүсээ хөдөлгөөд л гүйж явсан. Хоёр найруулагч маань зохиолын зарим нэг давс ихэдсэн зүйл дээр хөөрхөн найруулга хийж, чихэр багадсан газарт нь амт нэмж байсан. Ангийн 31 хүүхдээс 31 янзын ааш, дүр төрх харагдсан нь манай найруулагч Ариунжаргал, Навчаа хоёрын бярыг харуулж, ухаан ур, авьяасыг нь илтгэлээ.
“Хэцүү анги”-ийн ерөнхий найруулагч, хүүхдийн редакцид олон жил ажилласан туршлагатай, олон улсын телевизийн хэд хэдэн их наадмаас тэргүүн байрын шагнал хүртсэн авьяаслаг найруулагч Л.Ариунжаргалдаа баярлалаа.
Багтаа итгэсэн редактор
МҮОНТВ-ийн Хүүхдийн нэвтрүүлгийн редакцийн ерөнхий редактор Д.Эрдэнэцэцэг эгч маань энэ зохиолыг дэлгэцэнд амьдруулахын төлөө МҮОНТВ-ийн асар том байшингийн түмэн шатыг өгсөж уруудан, хөндлөн гулд гүйж, дарга нарын өрөөгөөр орж гарч, хэдэн мянган километр зам туулж, хэдэн арван гоёлын шаахай элээсэн хүн. Нүдээ чилтэл зохиолыг минь уншиж, зааж зөвлөж байсны ачаар түмний сэтгэлд хүрсэн олон үзэгдэл төрсөн. Бид дурсан ярьж, инээлддэг нэг сонин зүйл бол Эрдэнэцэцэг эгч захиралдаа анх танилцуулахдаа “Нийт 60 ангийн зохиол бэлэн байгаа” гэж хэлсэн байдаг. Бөх зүрх шүү. Нэг талаараа уран бүтээлийн багийн хамт олон бидэнд л итгэсэн хэрэг. Бид ч итгэлийг нь эвдээгүй. Миний бие 6 сарын 22-нд зураг авалт нээхэд эхний 20 ангийн зохиолоо өгсөн. 7 сарын 22-нд дараагийн 20 анги бэлэн болсон. 8 дугаар сарын 22-нд сүүлийн 20 ангийн зохиолыг дуусгасан.
Надад зааж залсан, надад их итгэл хүлээлгэсэн “Хэцүү анги”-ийн ерөнхий редактор, МҮОНТВ-ийн туршлагатай редактор Д.Эрдэнэцэцэгтээ баярлалаа.
Бурхан зураглаач
Олон жилийн өмнө намайг Алтай нутагт телевизийн сурвалжлагч байхад Ж.Нямсүх гээд хөөрхөн зураглаач хүү, телевиз радиогийн бурхан редактор Д.Амбасэлмаа эгчтэй хамт сурвалжлагаар ирж танилцаж байж билээ. Тэгтэл одоо энэ хөөрхөн хүү маань МҮОНТВ-ийн бурхан зураглаач болчихсон, хамгийн хариуцлагатай ажилд томилогдоод явж байна.
“Хэцүү анги”-ийн ерөнхий зураглаач Ж.Нямсүхдээ баярлалаа.
Олон талын авьяастай залуу
“Guys 666” хамтлагийн дуучин А.Төгсбаяртаа баярлалаа. Энэ авьяаслаг залуу киноны хоёр дууны шүлгийг, хөгжимтэй нь бичсэн. Киноны хөгжмийг бас хийсэн. Сугар эрхлэгчийн дүрийг бүтээсэн. Бас киноны зургийн даргаар ажилласан.
Жүжигчдийн багтаа баярлалаа
Жүжигчид их сайн ажилласан. Сүнжид багшийг өрөвдөж, хайрлаж, түүний төлөө санаа зовж, үзэгчид сар илүү шаналлаа. МУСТА Саранцэцэг чадалтай хэрнээ түүнийгээ дотроо нуучихсан, амьдралд нухлагдсанаас өөртөө итгэлгүй болчихсон эмэгтэйн дүрийг сэтгэлд хоногштол бүтээлээ. МУГЖ Д.Жагдаг эгч дүр дээрээ ажиллах, үгээ өөрийн болгохын үлгэр жишээг харуулсан. МУГЖ Б.Жаргалсайхан ахын хүүхдийнхээ төлөө шаналаад сургуулиар алхаж, багшийнх нь өмнөөс харж байгааг хараад биширсэн. Нүдний харц, алхаа гишгээ, бүр хурууны хөдөлгөөн нь хүртэл хүүгийнхээ төлөө санаа зовсон эцгийнх байсан. МУГЖ Ж.Сүххуяг ахыг хараад олон хүн архинаас гараа биз. Гавьяатуудын тоглолтыг хараад аргагүй л Монгол Улсын Гавьяат юм даа гэж биширч байсан. Гол дүрүүд Баярбат, Наранмөнх, Батсайхан, Уянга, Бадамцэцэг, Ганчимэг, Ариунтөгс нараа магтъя. Зулд тоглосон Ганчимэгийг би бусдаас илүү магтах ёстой. Үгээ яг таг цээжилдэг. Зохиолоо өөрөө бичсэн мэт мэдэрч тоглосон. Үгийн нюансыг мэдрэх талдаа гаргууд. Миний нүдэнд харагдаж байсан охиныг яг тэр чигт нь босгож ирсэн, авьяастай охин. Энэ охин хол явна даа. Ангийн хүүхдүүдийн сайн тоглосныг хүн бүхэн магтаж байсан. Хүүхдүүдийг ингэж сайн тоглох юм гэж хэн ч зүүдлээгүй байх. Мэргэжлийн жүжигчдээсээ илүү байна гэж олон хүн сэтгэгдэл бичиж үлдээсэн.
МУСТА Б.Нармандах, Н.Отгонтогос, Д.Оюунтуул, жүжигчин А.Энхбаяр, Б.Даваа, Н.Гантөгс, Б.Гантулга, Д.Түвшинтөр, Л.Гантөмөр, Т.Уранчимэг, А.Бат-Эрдэнэ, Л.Уянга, Б.Магсаржав, Д.Сүхбаатар нар болоод, киноны нийт жүжигчид, ангийн хүүхдүүддээ баярлалаа.
Киноны уран бүтээлчдэдээ баярлалаа
Дахиад л өөрийн хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас иш татъя. “Давчуу хугацаанд амь бие ар гэрээ үл хайхран ажиллаж байсан киноны багийн хамт олон маань хэдий ядарсан царайтай ч нүдэнд нь жинхэнэ уран бүтээлч хүний гал цог гялалзан ажиллаж байгааг харж байсан маань үнэхээр сайхан дурсамж болж үлдэж дээ”
гэж би хэлж байсан. Киноны уран бүтээлийн багийнхан гэдэг далд фронтын дайчид билээ. Тэднийг минь гудамжинд явж байхад хүмүүс тэр бүр анзаардаггүй. “Хөөе Сүнжид багш явж байна ш дээ” гэж дуу алддаг шиг сүйд болдоггүй.
Зураглаач Б.Чинбат, Д.Хэрлэн, М.Төрманлай, дууны найруулагч Д.Цэнд-Очир, Н.Батбаяр, ассистент найруулагч А.Амарбаясгалан, эвлүүлгийн найруулагч О.Энхболд, компьютер графикч Г.Булгантамир, Д.Сүхбаатар, эвлүүлэгч Г.Мөнхтөр, гүйцэтгэх продюссер Л.Эрдэнэтуяа, дууны оператор Б.Цогцолмаа, гэрэлтүүлэгч Д.Отгонбаяр, Б.Ганбаатар, туслах найруулагч Б.Мөнхчимэг, зураач О.Чулуунбаатар, Ж.Мөнх-Оргил, тайз чимэглэлч Ч.Гантулга, нүүр хувиргагч Ц.Дэлгэр, Б.Эрдэнэчимэг, инженер Б.Норов, Г.Данзанням, Д.Дондовравдан, жолооч Ч.Наранбат, үсчин Б.Буянбат, тогооч Д.Сүхбаатар нартаа баярлалаа. Та нарын минь хөлс хүчээр энэ кино боссон шүү гэж хэлье.

Чапаев, Анка, Петька гурав оршивай

Чапаев архи ууж сууна. Петька гүйн ирж илтгэнэ.
-Тамхины галаар түлээд ч мэдүүлэг өгдөггүй шүү! Муу цагаантан чинь!
-Хурууг нь нэг бүрчлэн хугал!
-Мэдлээ, гүйцэтгэе!
Анка орж ирнэ.
-Хурууг нь арвууланг нь хугаллаа. Юу ч хэлдэггүй ээ!
-Хүзүүг нь хуга мушги!
-Мэдлээ, гүйцэтгэе!
Петька гүйж орж ирнэ.
-Хүзүүг нь хугаллаа. Хэлдэггүй ээ. Эцсийн аргаа хэрэглэх үү?
-Тэг тэг.
Петька гүйн очоод эцсийн аргаа хэрэглэтэл, цагаантан ярвайн орилно.
-Аа ааа! Бууж өгье өө, үнэнээ хэлье ээ! Аа-аа-аа!
Петька Чапаевын оймсыг цагаантны хамарт барьчихсан үнэртүүлж байгаа харагдана.


Шөнө дунд Анка унтаж байтал Петька гарч ирээд,
-Бушуухан морио эмээллээд давхи! Эмчийг дуудаад ир! Чапаев хундага залгичихлаа! гэж чарлав. Анка нойрмоглон удаан гэгч морио эмээллээд, мордох гэж байтал Петька дахин гарч ирэв.
-Анка эмч рүү яваад хэрэггүй ээ! Бид өөр хундага олчихлоо гэж байна гэнэ.

2009 ОНЫ ОНЦЛОХ АРВАН ХҮН, ГУРВАН ЮМ

/егөө/

Оны хамгийн оновчтой орчуулга
Энэ шалгуурт “Чанваа ба Хуньион” олон ангит сүүдэр шийний орчуулга хол тасархай түрүүллээ. Солонгос нэрийг яаж орчуулахаар Ариунаа болчихдог байна аа? хэмээн ард түмэн ангайж байгаа. Тэгвэл орчуулгыг тооны ухаанаар хийсэн байх юм. “Чанваа”-гаас язгуур гаргаад, хариугаа пий тоонд хуваагаад, ноогдворыг нь аравны орноор нарийвчлахад “Ариунаа” болдог гэнэ. “Кан Тэ Ён захирал”-аас уламжлал аваад, арвын хасах зургаан зэргээр үржүүлээд, гарсан хариуны мянганы оронг хураахад “Төрөө захирал” хэмээх сонсголонтой монгол нэр үүсдэг аж. Манай овжин сэтгүүлчид энэ туршлагыг ажилдаа нэвтрүүлэхээр шийджээ. Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн нэрийг цаашид Баараг Оюумаа гэж орчуулна. Ерөнхий сайд Путинийг орчуулахдаа Замжав, Замтан, Замын хүн, Замын хань гэх хувилбаруудаас аль оновчтойг нь сонгохоор ярилцаж байна.
Оны ширэн нүүртэй хүн
“Очир төв” хэмээгч хамтралын эзэн, их хурлын эрхэм гишүүн Дамба-Очир энэ шалгуурт өрсөлдөгчгүйгээр цойлон тодорлоо. Лүнгийн замаар явж байгаа хүн болгон “Дамба-Очир үхэж далд ороосой” гэж мянгантаа харааж, түмэнтээ зүхэж байгаа боловч Дамба-Очир улам өнгөжин жавхаажаад, Улсын их хуралд сонгогдож залраад, далдарч өгөхгүй ширэн нүүрлэн суусаар л байна. Өнгөрөгч зулын хорин тавны өдөр монголын бүх ард түмэн Дуурийн ордон, Бөхийн өргөөнөө нэгэн цаг дор цугларч, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба Чойжамц тэргүүнтэй мянган ламаар ширэн нүүрт Дамба-Очирт хараал уншуулах гэсэн боловч лам нар андуураад насны ерөөл уншчихсан сурагтай. Лүнгийн замыг хуулж, хорлон сүйтгээд 3 жилийн нүүр үзэж буй тул оны шилдгийг шалгаруулах зөвлөл санал нэгтэй хэлэлцээд “2007, 2008 оны ширэн нүүртэй хүн” үнэмлэх үнэ бүхий зүйл, өмдний нарийхан сойлтыг иргэн Дамба-Очирт нэхэн олгохоор тогтоов.
Нэг тэрбумыг хамгийн хурдан үрсэн хүн
Хамгийн олон нэр дэвшигч буюу 76 мангуу үхэр энэ шалгуурт мөөрч урамдан уралдсан юм. Тэдний дундаас эрхэм гишүүн Алтай магнайдаа тоос хүргэлгүй, тувт өнгөлсөөр энэ уралдаанд торгон жолоо өргүүллээ. Тэрээр бүхэл бүтэн нэг тэрбумыг ганц шөнийн дотор үрж дуусгав. Энэ нөр их ажлыг амжуулах гэж яаж махаа зулгааж, Мянгуужингийн үлгэр зохиосноо 25 дугаар сувгаар учирлан ярьсан бөлгөө. Бусад гишүүд нэг тэрбумын сургийг эрт дуулсан тул сарын өмнөөс төсөл бичиж, үрж зарж эхэлсэн болох нь тогтоогдсон учир шүүгчид шалгуураас хасчээ. Хөөрхий Алтай л харин шоовдор учраас хожуу мэдэж, ийнхүү зовж зүдэрч, дээд амжилтын эзэн болсон байна.
Оны огцом ухаажсан хүн
Энэ хүн бол яах аргагүй дуучин Жавхлан мөн болно. Эрхэм гавьяат маань зурагтын нэвтрүүлгүүдэд зочилж, хөх монголын үнэр нэвт шингэсэн, гүн ухааны шинжтэй, гүнзгий агуулгатай, ухаан уугисан үгсийг толгой сүүл холбон урсгаж байгаа. Зөрүү энгэртэй баруун зүгийн хувцас монгол хүнд зохимжгүйг ухаарч ногоон тэрлэгээр гоёх боллоо. Том улаан тэргээ хонины хээр мориор арилжина гэж ам алдсан. Таван ханатай монгол гэрт, ган тулганд уугих хөх хомоолын утаа үнэртэн, өөхөн дэнгийн гэрэлд бясалган суудаг боллоо. Түүний ингэж ухаажсаныг Чингэлтэй дүүргийн мулгуу сонгогчид даанч мэдэрсэнгүй нь харамсалтай.
Хамгийн олон нугарсан наймаа
Энэ шалгуурт амны хаалт, чацаргана, нэрс, аньс, аарц, адууны мах гэх мэтийн есөн хэлийн нэр дэвшигч өрсөлдсөнөөс амны хаалт тэргүүн байрт шалгарч алтан үсэгтэй өргөмжлөл авч, шилэн гүнгэрвааны цаана мөнхөрлөө. Японоос хэдэн буянтай хүүхэд гахайн ханиад аваад ирсний ачаар бид нуга хуга хийлээ хэмээн дамчид магнай тэнэгэр байна. Аарц арав, адуу хорь, аньс гуч, нэрс дөч, чацаргана тавь, амны хаалт жар нугарч бахдам сайхан амжилт үзүүлжээ. Эмийн сангийн эрхлэгч нар Сүхийн талбайг худалдаж аваад, төвд нь сүндэрлэх жанжны хөшөөг амны хаалттайгаар өөрчлөн урлаад, зэс самбарт “Жар нугарсан жартгар цагаан амны хаалт мину” гэсэн бичиг сийлж хадахаар шийдээд байна.
Оны тэргүүн баян
Энэ ангилалд Буян Жагаа, Маахас Ганбаа, Жийнхоо Баттулга, Намбар Энхбаяр нарыг бараагүй хол хаяж, Пөмбөгөр төвийн аарцны наймаачин Амбаа гуай тэргүүллээ. Тэрээр ус гурил хоёрыг хольж хутгаад, дээрээс нь жаахан аарц дусааж зарсаар байгаад хоёр сарын дотор дэлхийн аравдугаарт бичигдтэлээ баяжжээ. Амбаа гуай хэдийгээр дэлхийн тэргүүн баян болсон ч эсгий гутал, хөвөнтэй хүрмээ тайлахгүй тухайгаа ярилцлагадаа дурдаж байгаа юм.
Оны мартагдсан хүн
Энэ шалгуурт Буянгийн Жаргалсайхан, Гүндалай нарын арваад хүн уралдсанаас Ахмадын чөлөөт холбооны тэргүүн Баасан эгч чимээ шуугиангүй, даруухнаар түрүүлэн ирлээ. Тэр өмнөх жилүүдэд гуагалж чарлаж, үсэрч цовхорч, төрийн ордон руу удаа дараа галтай дайралт хийж, эсэргүүцлийн жагсаалыг хамаандалж, цагдаагийн энгэрийг хүү татаж, гянданд хоригдож байсан бол 2009 онд огт чимээ гаргасангүй. Хайрт баатар, шалгарсан манлай удирдагч, цогт тэмцэгчийгээ өвдөж хавдчихсан юм биш байгаа, муу юм бол дуулдмаар юм хэмээн түүний үнэнч хөгжөөн дэмжигчид санаа зовцгоож байна.
Оны шилдэг дампууруулагч
Энэ ангилалд Зоосын бодийг хөтөлсөн Мянганбаяр ах өрсөлдөгчгүй түрүүллээ. Мянганбаяр ах энэ жилийн бахдам амжилтаа дараа жил ч давтана гэж ярьж байна. Тэр дахин хэд хэдэн мийсийг дампууруулах ажиллагаандаа хамтран зүтгэгчээр татаж ажиллуулахаар салтаа уужим, ташаа өндөр бүсгүйчүүдийн намтар түүхийг авч, судалгаа явуулж эхлээд байгаа ажээ.
Оны огт зодолдоогүй хүн
Өнгөрч буй жилд огт зодоо хийгээгүй, хамгийн хүмүүжилтэй байсан улстөрчийн шалгуурт шүүгчид санал нэгтэйгээр Хүрэлсүх, Мөнх-Очир хоёрыг тодрууллаа. Энэ хоёрыг гар зөрүүлэх нь бүү хэл энгэр ч шүргэлцээгүй болохыг олон гэрчүүд баталж байна. Мөнх-Очирын дотуур өмдийг тайлж бие эрхтний нь хэсгүүдийг нарийвчлан шалгаж, цацраг идэвхийн багажаар хэмжилт хийж үзэхэд зодуулсны ямар ч ул мөр илрээгүй хэмээн сонин хэвлэлүүд бичжээ.
Хамгийн “том баасан” захирал
Энэ шалгуурт Маршалын гүүрийг “барьж” буй “Хотын зам” хамтралын захирал Атарбаяр магнайллаа. Монгол улсын ерөнхий сайд гүүрэн дээр ирэхэд, өмнөөс нь “битгий донгос” гэж томорсноороо тэр “2009 оны хамгийн том баасан захирал”-аар тодорч, баярын бичиг барааны саван, сайшаалын үнэмлэх сахлын хутгаар мялаалгалаа.
Бүтэхэд хамгийн ойртож очсон амлалт
Энэ шалгуурт мэдээж хэрэг “Эх орны хишиг”, “Эрдэнийн хувь” хоёр өрсөлдөж, оноо тэнцсэний улмаас нэгдүгээр байрыг хуваан эзэлсэн болно. Хоёр амлалт хоёул бүтэхийн даваан дээр дэнжигнэж, ард олныг дуу алдуулж, адсага суудлаас босгож, аягатай цайг нь алдуулан, догдлоож байсан билээ.
Хамгийн мартамхай хүн
Шүүгчид энэ шалгуурыг мартчихсан байсан тул хамгийн сүүлд хэлэлцсэн юм. Ерөнхийлөгч Элбэгдорж “Оны хамгийн мартамхай хүн”-ээр өрсөлдөгчгүй тодорлоо. Түүний юу мартсаныг уншигч авхай нар төвдөхгүй тааварлах биз. Энхрий хайрт ерөнхийлөгч маань “Шударга байцгаая л даа” хэмээх алдарт үгээ ор тас мартчихаад авилгачдаа харан ангайгаад, ботгон торомгор нүдээ эргэлдүүлсэн шиг суух болой. “Авилгачдыг залхаана!” гэж чанга хашгирч байсан Элбэгээ хүү 2009 онд нэг ч болов авилгалчийн толгойноос ядахдаа ширхэг ч болов үс сугалж чадсангүй.
Хамгийн тэвчээртэй ард түмэн
Энэ шалгуурт дэлхийн олон ард түмэн өрсөлдсөнөөс монголын ард түмэн саахалтын дайтай түрүүлэн ирж, хамрын самсаа шархирууллаа. Газрыг нь онгичиж, нуурыг нь ширгээж, голыг нь тасалж, голомтыг нь самарч байхад хэнэг ч үгүй инээж л сууна. Хоёр аравны таван саяыг өгнө гэчихээд гол гараад бараагүй алга болчиход аанай л маасайгаад сууна. Буудсан ч ажрахгүй, дуудсан ч харахгүй. Талхны тань үнийг зуун мянга болгоё гэхэд цочихгүй. Татварын тань мөнгөөр ямаанд цалин тараана гэхээр тоох ч үгүй. Инээгээд л, суугаад л байна.

Машиныг нь зараад мөнгө явуулчихлаа

Аравдугаар ангийн хүү Ланд-200 унаад гэртээ ирлээ гэнэ. Эцэг эх хоёрынх нь нүд орой дээрээ гарав.
-Хажуугийн орцны Дулмаа эгч л мянган төгрөг өгөөд Дорж ахынхаа машиныг авбал ав гэсэн шүү дээ гэж байна гэнэ. Ээж нь баян захирлын авгай Дулмаа руу гүйж очив.
-Нээрээ юм уу даа, Дулмаа?
-Нээрээ нээрээ. Өмхий Дорж өчигдөр томилолтоор явлаа гээд гарсан. Тэгсэн чинь мисс хүүхэн тэврээд Сингапур нисчихэж. Тэгээд яаж байна гээч, тэндээсээ утасдаад машиныг минь зараад мөнгийг нь явуулаач гэнэ ээ. Тэгэхээр нь би машиныг нь зараад мөнгийг нь явуулчихлаа, муу өмхийд гэж байна гэнэ.

Нэг эр найзынх руугаа залгасан чинь хүүхэд нь утсаа маш түргэн авч байна гэнэ.
-Аав нь байна уу?
-Завгүй байна аа гэж шивнэлээ гэнэ.
-Тэгвэл ээж нь?
-Ээж бас завгүй байна аа.
-Өөр том хүн байна уу?
-Гал сөнөөгч ах, цагдаа ах хоёр байна.
-За тэгвэл тэр хоёрыгоо ч болов яриулаад өгөөч, Ганаа, миний дүү?
-Тэр хоёр бүр ч завгүй байна аа.
-Гүй одоо, юугаа хийгээд байгаа улс вэ тэд чинь?
-Чш чимээгүй ээ, намайг хайгаад байгаа юм аа.

ҮНЭНЧ ЭР

Михаил ЗАДОРНОВ

/хөгжөөнтэй тохиолдлуудаас/
Санамсаргүй тааралдсан нэг нөхөр намайг зогсоогоод, шууд л гудамжинд энэ түүхийг ярьж өгсөн юм. Энэ явдал түүний яг толгой дээр нь буюу, дээд давхарт нь болж л дээ.
Харалдаа дээр нь аж төрдөг хөрш нь тэр өдөр найзтайгаа навс согтсон юмсанж. Тэгээд яахав дээ нэг бол охид хүүхнүүдийг оролдмоор, эсвэл баатарлаг үйлс бүтээмээр, нэг л тийм сайхан сэтгэгдэл төрөөд явчихаж. Хүүхэн олно гэдэг тэр хоёрын хувьд ирээдүйгүй зүйл болох нь ойлгогдож, баатарлаг үйлсээр оролдох л ганц сонголт үлдэв. Хоёр найзын нэг нь:
-Би гурван давхрын цонхоор үсрээтэх үү? Үсэрч чадна гэж мөрийцөх үү, аан? гэлээ. Хоёр дахь эр мэдээж эгдүүцэв.
-Битгий тэнэгт! Галзуу солиотой юм уу, хаашаа юм? Хэмхэрч үхнэ ш дээ!
-Үгүй яах ч үгүй!
-Сагсуу минь, хэмхэрнэ дээ! Мянгуужин уу чи?
-Мянгуужин гэнэ ий?! Би тэгээд Мянгуужин шиг худалч болж таарч байна уу? Тэгж ярих юм бол би хэзээ ч худлаа хэлж үзээгүй хүн. Харж бай...
Гомдсон найз үнэхээр худлаа хэлдэггүй гэдгээ батлахаар цонхны тавцан дээр гарснаа сүр сар хийгээд л далд орлоо. Түүнд итгэхгүй байсан нөгөөх найз нь айсандаа тэр дороо архи нь гарчих нь тэр. Цонхоор ч харж чадахгүй “түргэн” дуудах санаатай адгаж байлаа.
Согтуу хүн сохор ухаантай гэж зүгээр ч нэг үг биш аж. Үнэнч эр маань тааруухан кинонд гардаг шиг бут руу ч юм уу эсвэл өөр ямар нэгэн зөөлөн зүйл дээр уначихсан юм байлгүй амьд мэнд үлдчихэж л дээ. Түргэн тусламж ирж байх зуур мань эр буцаж гурван давхар өөдөө гараад ирж. Найз нь баярласандаа болоод мэдээж 103 руу “Одоо та нар хэрэггүй болсон. Битгий ир” гэж утасдахаа мартаад, архи балгадаг ариун шударга хүмүүсийг харж үздэг бурханд баярлаж, гэнэтийн сайхан учрал тохиолыг бахдан ярьж гарав аа. Яг энэ мөчид түргэнийхэн ирж, дамнуургаа дамжилдан гурван давхарт гүйлдэн гараад, хонходлоо. Хаалга онгоймогц “Хэн түргэн дуудсан бэ?” хэмээн тэвдсэн хоолойгоор асуулаа.
-Би.
-Юу болоо вэ?
-За даа, нэг их сүртэй юм биш ээ. Бид хоёр жаахан хэтрүүлээд, найз маань энэ цонхоор үсэрчихлээ л дээ. Тэгээд та нарыг дуудчихсан чинь, муу хог чинь, яагаа ч үгүй, ороод ирдэг байна ш дээ...
Түргэнийхэн гурвуул гурван зэрэг мань хоёрыг хараалаар булаад, хүүхдүүд минь худлаа хэлж болно оо, гэхдээ арай ч ингэж дэгсдүүлж болохгүй гэж загнав.
-Өө, та нар над итгэхгүй байгаа юм уу? хэмээн үнэнч эр уурлав. Намайг цонхоор үсэрсэн гэдэгт итгэхгүй байна аа гэдэг чинь намайг худалч гэж байгаа хэрэг. За харж бай...
Ингээд тэр дахиад л үсэрчихлээ! Түргэнийхэн үсэрсэн эрийг газарт буухаас нь өмнө амжиж дамнуургаа доор нь тосох гэж байгаа юм шиг л шатаар доош харвацгаалаа. Харамсалтай нь хоёр дахь үсрэлт хамаагүй эмгэнэлтэй явдлаар төгсөв. Өөрийн үнэнчдээ дэндүү бардам эр маань хэдийгээр амьд үлдсэн ч гэлээ сэхээн амьдруулахад хүргэгдсэн юм. Түргэнийхэн түүний унах газар дамнуургаа ивж амжаагүй учраас тэр шүү дээ.
Орчуулсан А.АМАРСАЙХАН

Хэцүү анги киноны дуу

АМИН ЭРДЭНЭ

Хүүхдэдээ уншиж өгөөрэй.

НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн захиалгаар ийм номын
зохиолыг зураг чимэглэлтэй нь хийлээ.
Бүх 28 хуудас зурагтай бүтээгдсэн болно.
Зургийг бүгдийг нь оруулах гэснээ бяцхан залхуурав.

/өгүүллэг/

Харзатын есдүгээр гудамжаар явж өнгөрөх хүмүүс зуун гурван тоот хашааг тэр бүр онцгойлж анзаарахгүй. Байдаг л улаан будагтай, банзан хашаа, хаа ч тааралдах таван ханатай гэр гэж харна. Харин гярхай заримынх нь нүдэнд орчноо цэмцийтэл тохижуулсан болох нь шууд тусна. Сайн ажигласан нэгэн “Муу усны цооногийн тагийг хүртэл угааж арчсан байна шүү!” хэмээн дотроо дуу алддаг. Энэ хашаанд Сугар гэх хүү, аав ээж, хоёр дүүтэйгээ ам бүл тавуул аж төрнө. Гэрийнхэн бүгдээрээ их нямбай. Арчиж зүлгэсэн тогоо шанага, сав суулга нь байнга гялалзана. Хашаанд нь ганц ширхэг чихрийн цаас ч бүртийж харагдсан удаагүй. Ийм байлгахын тулд Сугарын гэр бүл ихэд чармайж, угаалга цэвэрлэгээ байнга хийнэ. Гэхдээ Сугар болоод дүү нарт нь заримдаа энэ бүхнээс залхмаар санагдах үе ч гарна.
Намрын нар ээсэн нэгэн орой аав ээж нь ажлаасаа ирэх арай л болоогүй байлаа. Сугарын найз, хажуу хашааны Ганбаа, дүү нартайгаа бөмбөг тоглож байгаа бололтой.
-Ес гурав! -Үгүй, ес дөрөв шүү! гэх дуу шуугиан тэдний хашааг даван цуурайтна. Харин Сугар ажилтай сууж байлаа. Тэр пүрэв гаригт усны саваа угаадаг. Долоо хоног бүр угааж, ариутгах ёстой гээд, ээж нь ийм хуваарь гаргасан билээ.
-Ха ха! Манайх хожлоо! гэж Ганбаагийн дүү Болороогийн бололтой чанга дуу дахин хадах нь сонсогдлоо. Сугарын дүү Нараа сэртхийн энэ чимээг чагнаснаа, санаа алдлаа. Өнөөдөр түүний жижүүртэй өдөр. Нараа аяга тавгаа угааж дуусгаад, чийгтэй цэвэрлэгээ хийх ёстой. Хөөстэй усанд таваг угааж суугаа дүүгийнхээ бяцхан гар луу Сугар харав. Тэр бодолд автлаа. Ганбаагийн аав Базар гуай “Усны саваа угаасан уу?” гэж хүүхдээсээ хэзээ ч асуудаггүй. Ээж Сүрэн нь бас л сайхан зантай. Тэр цэвэрлэгээ хийх хуваарь гаргаж хүүхдүүдээ зовоодоггүй. Базар гуай Сугарын аав Баатартай адил төсвийн байгууллагад ажилладаг. Хэдий тийм ч буруу талдаа хүрдтэй гоё машин өнгөрсөн зун авсан. “Манайх Ниссан тэрэгнийхээ зээлийг төлж байгаа учраас танайх шиг элдэв аахар шаахар юманд мөнгө үрэхгүй” гэж Ганбаа найз нь Сугарт бардсан юм. Нээрээ л Сугарын ээж Цэндмаа аахар шаахар юманд хамаг мөнгөө үрчихдэг. Зун хуучин бие засах газраа булуулж, шинийг барихад өчнөөн мөнгө зарсан. Тэр мөнгөөр Базар гуайн авсан шиг тэрэгний урьдчилгааг төлж бараг л хүрэх байсан биз. Айлууд хуучин муу сарампай хайрцагны модоор хааш яаш юм хийгээд болгочихдог байхад ээж нь шинэ банзаар бие засах газар бариулж, их гоё хуванцар доторлогоо хийлгэсэн юм. Орон сууцны айл шиг түүнийгээ долоо хоног бүр угааж, ариутгаж сүйд болно. Ээж цэцэрлэгийн багш болохоороо цэцэрлэгт тавьдаг ариун цэврийн шаардлагыг гэртээ хэрэгжүүлээд байна гэж Сугар заримдаа бодно. Аав ээж хоёр нь дэлгүүрээр хэсч, эрүүл мэндэд тустай гээд аль чанартай сав суулгыг цуглуулна. Ингэж байхаар бидэнд хувцас авчихад яадаг байна аа гэж Сугар бодно. Ганбаа, түүний дүү Болороо, Урнаа нар тэднийг бодвол хамаагүй гоё, шинэ загварын пүүз өмсөнө. Долоо хоногийн өмнө Ганбаа олон араатай унадаг дугуйтай болсон. Гэтэл яг тэр өдөр Сугарын аав ус цэвэршүүлэгч авч ирсэн билээ.
Сугар ийнхүү бодолд автан байтал, хашааны хаалга дуугарч, банхар нэрт халтар гөлөг нь баяртай хуцах дуулдлаа. Аав ээж хоёрыг нь ирэхэд банхар тийнхүү эрхэлж аягладаг зантай. Сугарын ээж гэрт орж ирээд,
-Миний хүүхдүүд ажилсаг шүү. Бүх сав суулгаа гялалзуулчихаж гэлээ. Сугар дуугарсангүй. Ээж нь тортой юмаа тавиад, угаагуур луу эргэв.
-Гараа угаачихаад гурван хүүдээ сайхан цуйван хийж өгнө өө гэлээ. Энэ удаа Сугарт “Гараа угаачихаад...” гэх үг залхмаар сонсогдлоо. Гаднаас орж ирээд гараа угаах ёстой, тоглосны дараа гараа угаах ёстой. Хоолны өмнө бас заавал угаана. Удалгүй аав нь орж ирлээ. Түрүүн ажилдаа түүртээд дуу муутай байсан Нараа, бага дүү Тулгаа хоёр нь аавыгаа угтаж элдвийг шалгаагаад сүйд.
-Чи нэг юм мартчихлаа гэж ээжийг хэлэхэд, аав нь:
-Өө нээрээ тийм.., гэснээ угаагуур луу гүйж очин, бас л гараа угаалаа. Хоолоо идэж байхдаа ээж нь:
-Миний хүү яагаа вэ? Түрүүнээс хойш л дуугаа хураагаад хөмсгөө зангидаад байх чинь..? гэж асуухад Сугарын дотор бугшиж байсан уур зад тавилаа.
-Яахаараа бид өдөрт хоёрхон цаг тоглох ёстой гэж? Ганбаа дүү нартайгаа бүтэн өдөржин тоглож болоод л байна шүү дээ! Ганбаагийн ээж аав нь та хоёр шиг цаг үргэлж “Гараа угаа!” гэж үглэдэггүй. Гараа угаагаагүй гээд муу юм болсон юм лав л алга..! гэж хэлэхдээ Сугарын нүднээс нулимс цийлэгнэж байлаа.
Аав нь ч, ээж нь ч дуугарсангүй. Хоёр дүү нь бүлтийтлээ гайхан харж байлаа. Орой унтахын өмнө аав нь Сугар луу удаан харж байснаа,
-Ноднин Базарын Болороо, Урнаа хоёр шарлаж, эмнэлэгт хэвтсэнийг санаж байна уу? гэж асуув. Сугарын нүдэнд Базар гуайн гэрт хөглөрч байдаг бохир аяга, тогоо шанага зурсхийн харагдлаа. Чухам ийм заваан аяганд хоол идсэнээс Ганбаагийн дүү нар шарласан байх гэж тэр үед бодож билээ.
-Саналгүй яах вэ! Урнаа нь зун дахиж шарласан шүү дээ! гэж Нараа дүү нь Сугарын өмнөөс аавдаа хариуллаа. Ээж нь хашаан дотроо муу усаа цацчихдаг, түүн дээр нь Урнаа тоглож байдаг нь Сугарт бас бодогдлоо. Тэднийх Сугарынх шиг бие засах газраа ариутгаж байсан удаагүй билээ.
-Тэдний хүүхдүүд шиг өдөржин тогло! Аягаа битгий угаа! Гараа ч угаагаад яах вэ..! гэж ээж хэллээ. Сугар түрүүнд уурлаж хэлсэн үгнээсээ үнэхээр ичлээ. Гэхдээ тэр дороо буруугаа хүлээж уучлал гуйж чадсангүй. Орондоо орохын өмнө,
-Аав аа, ээж ээ намайг уучлаарай гэж үнэн голоосоо хэлсэн юм.
Маргааш нь Сугар ус авахаар худаг руу очоод, Базар гуай, Ганбаа хоёртой тааралдлаа. Тэр хоёр машиндаа устай хуванцар савнуудыг ачиж байна. Ганбаа найз руугаа хүрч ирээд,
-Манайх хоёр долоо хоногийнхоо усыг ингээд ганц мөсөн зөөчихдөг. Амар байдаг юм шүү дээ гээд инээлээ. “Усыг тасалгааны хэмд гурваас долоо хоног хадгалж болно. Түүнээс удвал савны доорх тунадаст нян үрждэг” гэж ээж нь хэлж байсныг Сугар бодлоо.
-Усыг ингэж удааж болохгүй ээ. Нян үржинэ! гэж Сугар хэллээ. Базар гуай:
-Юу гэлээ гэнээ? Ха ха ха гэж Сугарыг дооглоод, машинаа асаан хөдөллөө. Сугар тэрэгтэй усаа түрэн гэр лүүгээ алхав. Базар гуайнх зуун литрийн гуравхан сав усаар яаж хоёр долоо хонодог байна аа гэж тэр гайхлаа. Тавуулаа нийлээд хоногт хорьхон литр ус хэрэглэнэ гэдэг арай ч дээ. Угаалга цэвэрлэгээ бараг л хийдэггүй болохоор аргагүй гэж Сугар бодлоо. Сугар найз Ганбаагийнхаа болоод дүү нарынх нь төлөө санаа зовох боллоо. Өчигдөрхөн л Ганбаа, Урнаа хоёрын гэдэс өвдлөө гэсэн. Хоёр долоо хоног хадгалчихдаг уснаас шууд хутгаад уудаг юм чинь аргагүй. Хутгах хутгахдаа хоолныхоо халбагаар шүү. Хоолны үлдэгдэл усанд нь холилдож нян халдвар үржиж байгаа, эднийх усны саваа угаах биш гэж Сугар бодлоо. Ганбаад усаа буцалгаж ууж бай гэж хэлэхээр, чамаар заалгах юм уу гэж уурладаг билээ.
Бямба гаригт Сугарын гэр бүл их цэвэрлэгээ хийдэг хуваарьтай. Бусад айл шиг бүтэн өдөржин ажил болохгүй. Гэрээ тогтмол цэвэр байлгадаг учраас их цэвэрлэгээний ажил цагт л багтана. Хүн бүр хүчин зүтгэл нэмнэ. Цэцэрлэгт явдаг дүү Тулгаа нь хүртэл тоглоомуудаа угааж, ариутгана. Их цэвэрлэгээ хийж байхдаа Сугар ээж аав хоёртоо хандан,
-Эрүүл ахуйг сахидаггүйгээс болоод хүүхдүүд нь шарлаад, өвдөөд байгааг Базар гуайд яаж ойлгуулах вэ гэлээ. Хүү нь үүнд маш их санаа зовж байгааг Баатар, Цэндмаа хоёр мэдэж байлаа.
-Би Базарт хэлбэл уурлах байх даа гээд аав нь бодол боллоо. Харин ээж нь:
-Сүрэнг би ятгаж, ярьж хэлээд байгаа. Овоо нааштай хүлээж авч байгаа шүү гээд аав руу нь, бас Сугар луу баяртай харлаа. Харамсалтай нь тэр өдөр муу мэдээ ирсэн юм. Ганбаагийн бага дүү Урнаа гурав дахь удаагаа шарласан байв. Сугарын аав ээж хоёр эмнэлэг рүү яваад, царай маш баргар буцаж ирлээ. Урнаагийн өвчин энэ удаа маш хүндэрч, бүр сэхээнд орсон байлаа. Тэр намар бүтэн сарын турш эмч нар үхэлтэй нойр хоолгүй тэмцэж, Урнаад амьдрал бэлэглэж билээ.
Энэ аймшигт явдлаас хойш хажуу хашааныхны амьдрал эрс өөрчлөгдлөө. Ганбаагийн аав ээж хоёр байнга орж гарч, Сугарын ээжээс зөвлөгөө авна. Сав суулгаа тогтмол угаадаг, ундны усаа гурав хоног тутамд авдаг боллоо. Буцалсан ус ууж бай гэж хүүхдүүддээ үргэлж захина. Бие засах газраа ч мөн ариутгалаа. Танайхтай адил шинийг барина гээд, Базар гуай бие засах газар луу нь орж үзэв. Ганбаагийн ээж муу усаа хаа сайгүй цацчихдагаа больж, цооног ухуулж, таглаатай болгосон байлаа. Тэр намраас хойш хэдэн жил өнгөрөв. Ганбаа болоод түүний дүү нар эрүүл саруул сайхан боллоо. Базар ах өөрийн гэртээ эрүүл ахуйг сахиад зогссонгүй, аавтай хамтран ойр хавийнхаа айлуудад яриа таниулга хийдэг болсон юм. Тэр:
-Ээ дээ, урьд нь би мөн ч хэнэггүй байж дээ гээд тэр толгой сэгсэрдэг. Базар ах айлуудаар орж ухуулга таниулга хийж явахдаа:
-Алтнаас илүү эрдэнэ чинь ус юм шүү таминь! гэж хэлэх дуртай болсон доо. Манай ойр хавь, гудамж, хороо цэвэр цэмцгэр сайхан болсон нь илт мэдрэгддэг болж билээ.
Хүмүүний амьдрал аа гэж. Бодлогогүй нэг нь сайн машин, сайхан хувцас, алт эрдэнийг шүтэж, амьдралыг тэтгэгч эрдэнэ болсон усны цэвэр ариун хэрэглээг умартсанаас ам бүлийнхээ эрүүл мэндийг хохироож байдаг ажээ. Түүгээр ч барахгүй үр хүүхэд хань ижлийнхээ амь насанд аюул занал ч учруулж болох нь. Харин ус болоод орчноо ариун байлгахын ачийг ухаарсан нэг нь хэдийгээр гартаа үнэт эрдэнийн бөгжгүй ч, хүмүүний хамгийн дээд эрдэнэ болсон эрүүл мэндээ хамгаалж чаддаг байх юм.

"Хэцүү анги" гарч эхэллээ

Уран сайхны олон ангит "Хэцүү анги" кино эфирт цацагдаж эхэллээ. 1-5 дахь өдөр 21 цаг 15 минутаас МҮОНТВ-ээр гарна. Та бүхэн болгоож үзээд санал бодлоо хуваалцаарай.

Нууц амрагийг барих арга

Шинэ байранд орсон нэг нөхөр орцныхоо хаалгыг түлхээд байдаг онгойдоггүй гэнэ. Тэгтэл цаанаас орцны жижүүр ирээд,
-Та наад хаалгаа татаж онгойлго гэжээ.
-Татах ёстой байтал ямар тэнэг нь “түлх” гээд биччихдэг байна аа?
-Аа энэ үү? Хоёр давхрын Дорж гуай ингээд биччихсэн юм аа.
-Яах гэж?
-Эхнэрийнхээ нууц амраг залууг хаалган дээр гүйцэж барьж авна гээд байгаа юм аа.


Гэмтлийн эмнэлгийн өмнөх бааранд нэг эр тогтмол орж ирээд хоёр зуун грамм архи захиалж ууна. Эмнэлэгт байгаа найзынхаа өмнөөс илүү нэг зууг татаж байна гэж тайлбарладаг байв. Нөгөө эр нэг өдөр орж ирээд зуун грамм архи захиалжээ.
-Эвий хөөрхий таны найз нас барчихаа юу?
-Үгүй ээ, би архинаас гарсан. Харин найз минь уудаг хэвээрээ байгаа юм аа.

Та битгий уурлаарай

ДОХ-ын сэдвээр "Та битгий уурлаарай"-г хийхэд зураг дизайныг нь урлаж оролцов. /Хүн ардын эрүүл мэндийн төлөө зүрхээ шатаах шахаж байж зурсан болой/ ЭМГ, Глобаль сангийн захиалгаар хийсэн энэ тоглоомоор дунд ангийн хүүхдүүд тоглох зуураа ХДХВ-гээс сэргийлэх мэдлэгтэй болох юм. Томчууд ч бас тоглож болно шүү.

АЖИЛ ХИЙВЭЛ ДУУСТАЛ

/хошин өгүүллэг/
Монголчууд давс байвал уусгаж бардаг, ажил хийвэл дуусгаж салдаг хөдөлмөрч ард түмэн. Гадаадын харалган түүхчид биднийг залхуу хэмээн бичдэг нь яах аргагүй гүтгэлэг. Бид үүсгэсэн үйлсээ хэрхэн дуусгаж ирснийг жишээ баримтаар нотлон өгүүлсү.
Ерээд онд бугыг дуусгах бүх ард түмний аян эхэлсэн байдаг. Цагдаа нар буга намнаачдыг хоморголон хорьж эрүү шүүлт тулгаж, чоно санаатай зарим нэгэн буга балар тайгад орж бүгсэн. Гэвч бид шантарч няцаагүй. Тэрхүү нөр их ажлыг асар богино хугацаанд үзэл суртлын өндөр түвшинд, нэр төртэйгөөр дуусгасан. Одоо манай нутагт нэг ч ширхэг буга байхгүй. Дашзэвэг нарын эдийн засагчид эвэр сүүл, чив засаа Эрээний зах зээлд үнэтэй болсноос манай буга дууссан гэж эндүү ташаа дүгнэлт хийдэг. Энэ бол шал худлаа. Бид ажил эхэлбэл барж байж л салдаг учраас бугаа дуусгаж чадсан хичээнгүй ард түмэн. Түүх сөхөөд үзье. Өвөг дээдэс минь дэлхийг эзэлж дуусгана гэж хэлсэн. Хэлсэндээ хүрч л байсан.
Гучин онд бид сүм хийдийг нурааж дуусгах их аяныг эхлүүлсэн. Тэр үед одооных шиг эвдэн сүйтгэгч хүчит оньсон тэрэг “Бультай зур” огт байгаагүй. Бошгыг халах залуучуудын эвлэлийн галтай цогтой залуус махан гараараа чулуун ханыг өм цөм цохисоор, долоон зуун сүмийг долоохон хоногт нураасан. Сүмийг дуусгах аяныг эсэргүүцэх дэд хөтөлбөрийг Архангайн Тариатын хүрээний лам нар санаачилсан байдаг. Тэд монголын бүх хуягт тэргийг хүлж, эсэргүүцэл илэрхийлэх уриалга гаргасан билээ. Удалгүй замын цагдаад бүртгэлтэй бүх хуягт тэргийг нэг бүрчлэн суран бугуйлаар дангинатал хүлж дуусгасан.
Тавиад онд хувийн малыг нэгдэлд хураалгаж дуусгах хөдөлгөөн өрнүүлж бүх малыг нийгэмчилж санаа амарсан. Ерэн онд нийгмийн малыг буцааж хувьчлах аяныг улс орон даяар эхлүүлж, муусайн нэгдлүүдэд өнчин ишиг ч үлдээлгүй бүх малыг хувьчилж дуусгасан түүхтэй. Үүнтэй нэгэн адил Тужийн нарсыг ерэн онд хөрөөдөж дуусгаснаа одоо буцаагаад нөхөн суулгаж байгаа. Ургамагц нь ахин дуусгана гэж байгаа.
Эв хамтын нийгмийг цогцлоон байгуулах он жилүүдэд бүх хүнээ бичиг үсэгтэй болгож дуусгах зорилтыг өмнөө тавьсан. Найман настай балчраас наян настай буурлыг толгой дараалан уншуулж бичүүлж дуусгасны учир Юнеско алтан үсэгтэй жуух бичгээр манай улсыг шагнаж байлаа. Өнөө цагт энэ бахдам амжилтаа шүд ахиулахаар бүх хүн амыг дээд боловсролтой болгож дуусгах зорилт тавиад ажиллаж байна. Хоёр сая хүндээ зориулж хоёр зуун мянган дээд сургууль байгуулсан. Цаашдаа иргэн бүрт нэг дээд сургууль оногдуулах зорилт тавьж байна.
Ороо бусгаа цагт амжилттай өрнөсөн бас нэг ажил бол дэлгүүрийн барааг дуусгах аян байсан юм. “Бид бүгдийг цөлмөж чадсан. Давсыг л харин дангаар нь гударч бардаггүй юм билээ” хэмээн ардчиллын алтан хараацайн нэг Элбэгдорж дурсамжийн номондоо өгүүлсэн байдаг.
Нийслэлийн газрыг дуусгах ажлыг хоёр гурван дарга хоёр гуравхан шөнийн дотор амжуулсан. Иргэд унтаад босох зуурт л тоглоомын талбайд нь тоосгон байшин барьчихсан билээ.
Хүн төрөлхтний заналт дайсан, тахлыг өдөөгч тарвагыг дуусгах тэмцэлд эр сүвтэй болгон нэгдсэн. Түвдэнгийн Борын залуу халаа цогтой тэмцэгч охид ч гартаа буу барин боссон. Энэ дайны жилүүдэд уул тал, даваа гүвээ бүхэнд буу тас нясхийж, тэнэсэн сум толгой дээгүүр шунгинаж байсан юм. Сая живаагаар тоологдох тарвагыг дуусгахад ад мөрийн авьяастай монголчууд ердөө л тавхан жилийг зарцуулсан.
Монголын саруул ухаант малчид бэлчээрээ дуусгахын тул ямаагаа өсгөсөөр байна. Улсын их хурлын зөв мэргэн бодлогоор ямаанд мөнгө тараасны хүчинд бэлчээр ойрын гурав дөрвөн жилд дуусна гэсэн баяртай мэдээтэй. Бэлчээр дуусгах ажилтай зэрэгцээд усыг дуусгах үйлс ид өрнөж байна. Онгийн гол, Улаан нуурыг Эрэлийн алтчид ухаж ширгээсэн бол, Завхан голыг засгийн газар боож тасалсан. Эрээн нуурыг зөвхөн дуунд л үлдээж, Түйн голыг төнхөж эхлэв. Энэ эрчээ алдалгүй зүтгэвэл удаж төдөлгүй усаа дуусгана.
Эрдэс баялгийг дуусгах ажлыг бид улсын хөгжлийн бодлого болголоо. Алтыг дуусгах их үйлсэд аж ахуйн нэгжүүдээс гадна түм буман жирийн иргэн түмпэн түчигнүүлэн зүтгэж байна. Алтаа дуусмагц зэсээ гаргана. Зэсээ дуусахаар нүүрсээ зөөнө.
Ингээд бодохоор бид дуусгасаар ирсэн, дуусгасаар ч байгаа, ирээдүйд ч дуусгасаар байх бахдам үйлстэй хүмүүс. Давс хийвэл уустал, ажил хийвэл дуустал гэх өвгөдийн сургаал санаандгүй үг биш ажээ.

Хуурамч дипломын онигоо

Төрийн албанд хуурамч дипломоор шургалсан нэг этгээдийг байцааж байна гэнэ.
-Та ийм сайн хийцтэй хуурамч дипломыг хаанахын хэнээр хийлгэснээ хэл дээ!
-Би олсон юм аа.
-Зугаалж явсан чинь таны овог нэртэй диплом зам дээр хэвтэж байдаг... Та намайг үнэмшинэ гэж бодоод байна уу? Аан!
-Үнээн. Эхлээд диплом олсон. Дараа нь нэрээр нь иргэний үнэмлэх хийсэн юм л даа.

IQ-гийн тестийн асуулт:
-Гацуур, гэмт хэрэгтнээс ямар ялгаатай вэ?
Хариулт:
-Гэмт хэрэгтнийг шоронд суулгадаг. Гацуурыг хөрсөнд суулгадаг.

ГАХАЙН ТОМУУ МАНДТУГАЙ

/памфлет/
Гахай мандугай! гэх хашгираан монголыг доргиож байна. Гахай шиг буянтай, ашиг тустай амьтан алга гэж дамчин наймаачид дуу алдацгаах болжээ.
Хамгийн түрүүнд гахай мандтугай гэж орилсон хүмүүс бол амны хаалтны наймаачид, эмийн сангийн эзэд болой. Алга ч таглаж хүрэхгүй, сиймхий сэмэрхий даавуу, анх зуухан төгрөгийн үнэтэй байснаа одоо мянга давжээ. Наймааны алтан үед хулгар шарын арьс хойд ахын нутагт очвол долоо нугардаг байсан дээд амжилт эвдэгдлээ. Амны хаалтаар “нуга хийх”-ийн тулд салтаа сугандаа нууж, гааль гаталж, хил алхах зовлонгүй нь таатай. Гэнэтийн ашгийн татварын хууль гаргаж уул уурхайнхныг шар махтай нь хатааж байсан улсын их хурал мянган хувийн ашигтай наймааны тухай дуулаагүй юм шиг сууна. Эрхэм гишүүд өдөр нь хурал дээрээ унтаад, шөнө нь амны хаалт оёдог ч байж мэднэ гэж эрэн сурвалжлах сэтгүүлчид таамаг дэвшүүлээд байна.
Дараагийн дугаарт гахайнд хайртай болсон хүн бол Пөмбөгөр төвийн сүү цагаан идээний худалдаачин ах гуай. Түүнтэй мэргэжил нэгтэй мянга мянган сүү цагаан идээчид одоо өөрсдийгөө “аарцчин” хэмээх шинэ сонсголонтой нэр томъёогоор алдаршуулан дуурсгах болсноо хэвлэлийн бага хурал хийж нийтэд зарлах гэнэ. Тэд энэ цагаас хойш аарцаар дагнаж, сүү шар тос мэтийн шалдар булдар наймаагаа үүрд орхиж байгаа аж.
Гахай мандтугай гэсэн уриагаараа олны анхаарлын төвд ороод буй бас нэгэн хэсэг бүлэг этгээдүүд бол жимсний наймаачид. Барсын жимснийхэн одоо халуун орны гадил, хятад зүгийн алимыг тоохоо больсон гэлцэнэ. Тэд зөвхөн чацаргана, хад, нэрсээр дагнан төрөлжихөөр үзэж тарж, үсэрч цамнаж байгаа аж. Дэлхийн толгой зуун баяныг нэрлэдэг “Борбоос” хэмээгч сэтгүүлийн судлаачид 2009 оны сүүл гэхэд монголоос дөрвөн аарцчин, таван жимчин, нижгээд амны хаалтчин жагсаалтын эхэн рүү орж ирэх гэж буйгаас болоод, хөөрхий Билл Гейтс, Уоррен Баффет нар хорь юм уу, гучдугаар байрт жагсвал дээдийн заяа гэсэн судалгаа гаргаад байна.
Улсын их хурлын гишүүд “Хайртай Монгол орноо мандуулъя аа” гэж дуулж, чуулганаа нээгээд, “Ачтай гахайн томуугаа тараацгаая аа” гэж хоолой нийлүүлэн шуранхайлсаар чуулганаа хааж байх тухай хуулийн төсөл хэлэлцэж байна. Энэ төсөл зуун хувийн саналаар батлагдах нь ойлгомжтой болсон гэлцэнэ. Учир юу гэвэл эрхэм гишүүд сүүлийн хорин жил тойргоо хэсч “Жижиг дунд үйлдвэр хөгжүүлнэ” гэж худлаа амласан нь гахайн томууны буянаар биеллээ олжээ. Одоо монгол улсын хот дүүрэг, аймаг сум, баг өрх бүрт оёдлын машины дуу нүргэлэн амны хаалт хөвөрч, уур манан савсан аарц буцалж, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжиж байгаа юм байх.
Гахай хэмээгчийн ачаар аарц цагаа аягаа халин цалгиж, амны цагаан хаалт говь талыг гатлан туяарч буйн учир түүнийг буяны цагаан мөртэй амьтан хэмээн залбирагч “сүсэгтнүүд”-ийн тоо өдөр хоногоор нэмэгдэж байгаа гэлцэнэ. Энэхүү гаж “сүсэгтнүүд”-ийн нүд улаанаар эргэлдэн, хүмүүний үхэл зовлонгоор бузар ашгаа зузаалж, гахайн томуу улам тараасай гэж ханцуй дотроо наминчлан залбирсаар л байх авай.

Эхнийх нь болсон явдал, хоёр дахь нь онигоо гэх үү

Залуухан сэтгүүлч томилолтоос буцаж явахдаа галт тэргэнд нэг бүсгүйтэй дотно танилцжээ. Тэгээд тэврээд үнсэлцчихсэн чинь, бүсгүй ухаан балартаад залуугийн хүзүүнээс гурван газар улайтал шимчихжээ. Арилгах арга байхгүй. Будалтай биш. Залуу ямар ч аргагүй хөсрийн царайлан гэртээ орж ирэв. Үүдэндээ гутлынхаа үдээсийг тайлж эхэлтэл хав нь түүн рүү үсрэх нь тэр! Залуу гялсхийтэл сийрэв. Хаваа тэвэрч авангуут, хүзүүндээ нааснаа "Ёо ёо, хүзүүнээс хазчихлаа! Пөөх яасан сонин юм бэ? Нэг хазах шиг болсон чинь гурван газар улайчихлаа, хар даа!" гэсээр толинд хүзүүгээ харан зогсов. Эхнэр нь дэргэд нь ирээд, "Харин тэгдэг юм байна лээ. Өчигдөр бас миний мөөмөн дээр нэг л хазах шиг болсон чинь, ингээд гурван газар улайчихсан!" гээд мөөмөн дээрээсээ шимүүлсэн гурван сорвио үзүүлж байна гэнэ.


Өнөөх сэтгүүлч залуу УИХ-ын гишүүд Хэнтий нутагт ажиллаж байгааг сурвалжилжээ. Эрхэм гишүүн Арвин сүргийн бэлчээрт малчдад заавар зөвлөгөө өгөөд л, мал аж ахуйн мэдлэгээ гайхуулаад байх юм гэнэ. Сэтгүүлчид бахархах сэтгэгдэл төрж, Арвин гишүүн рүү очоод, ярилцлага авчээ.
-Нэг ямаа хэдэн грамм ноолуур өгдөг вэ?
-Хар нь уу, улаан нь уу?
-Хар нь..?
-Хар нь таван зуу, хүү минь.
-Улаан нь?
-Улаан нь бас таван зуу.
-За тэгвэл нэг ямаа хэдэн литр сүү өгдөг вэ?
-Хар нь уу, улаан нь уу?
-Хар нь?
-Хар нь гурван литрийг өгдөг юм аа.
-Аа.., улаан нь?
-Улаан нь бас гурван литрийг өгдөг.
-Адилхан л байсан юм бол та яагаад "Хар нь уу, улаан нь уу" гэж толгой эргүүлээд байгаа юм бэ?
-Хар нь манай нагацын ямаа байгаа юм аа, хүү минь.
-Аа за. Улаан нь тэгээд хэнийх юм?
-Улаан нь бас манай нагацынх аа.

Үргэлжлэх хугацаа 3 цаг 33 минут!

Монгол эрчүүдийн бэлгийн ажил дунджаар хэдий хугацаанд үргэлжилдэг болохыг тогтоохоор судалгаа явуулжээ. 63 настай Балдан гуай миний хувьд 3 цаг 33 минут үргэлжилдэг гэж хариулав. Залуухан эмч бүсгүйн нүд орой дээрээ гараад,
-Гүй одоо та юу даа? Худлаа байлгүй гэв. Балдан гуай:
-Үнээн үнэн, охин минь. Өнөөхийг бэлэн болгох гэсээр гучин минут мунгинадаг юм. Бэлэн болмогц нь 3 минутын хугацаанд юу яадаг. Юу яаж яг дуусмагц нам унаад, бүтэн гурван цаг ухаангүй хэвтдэг. Ингээд нэмээд үзэхээр илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй 3 цаг 33 минут болчихоод байгаа юм даа гэжээ.

Гишүүдийн худлаа хэлдгийг мэдэхгүй биш

УИХ-ын гишүүдийг ачиж явсан онгоц зүүн аймгийн нэгэн суманд осолдов. Аврагчид яаран очтол нутгийн малчид бүх гишүүдийг оршуулчихсан байна гэнэ.
-Бүгд үхчихсэн гэж үү?
-Зарим нэг нь би үхээгүй гэж зүтгэж байсан л даа.
-Тэгээд яагаад оршуулчихаж байгаа юм бэ?
-Тэдний худлаа бурж байдгийг мэдэхгүй биш. Худлаа гэж санаад л оршуулчихлаа.

ЗАМЫН ТҮГЖЭЭ МАНДТУГАЙ

/фельетон/
Зуны дунд сараас эхлэн уурандаа багтрах шахаж, эргэн тойрноо харцаараа урж, хар яр архирч байсан нийслэлчүүд өнөөдөр тэс өөр болжээ. Замын түгжээнд гацаад байгаадаа чин зүрхнээсээ баярлан, эелдэг инээмсэглэх царай гудамжийг чимж байна.
Хамгийн баяр хөөртэй байгаа хүмүүс бол “нийтийн тээвэр” гэсэн шар туузтай саарал тэрэгний жолооч нар. Түгжрэлийн өмнө тэднийг буудал бүр дээр хувин тоссон саальчид эрээн модоор чичлэн угтдаг байлаа. Тэгвэл одоо замын цагдаа юун сааль сүү саах манатай, хөлс баасаа урсган, дөрвөн замын уулзварт хаашаа ч хөдлөх аргагүй нам зоолттой зогсох болжээ. “Түгжрэлийн буянаар манай ажилтнууд шударга болон хүмүүжиж эхэллээ. Бид улсдаа ариун цагаанаар хөдөлмөрлөж ар гэрээ тэжээж болдог гэдгийг ойлголоо” хэмээн замын цагдаагийн дарга зурагтаар ярьсан гэлцэнэ.
Долоон буудлын Долзод эмээ “Зам түгжсэн хотын дарга хүүгийн буяныг нэм!” гэж дуу алдан залбирч, магнай хагартал баярлав. Учир юу гэвэл түүний дөчин долоотой гон бие гозон толгой ганц хүү нь түгжээний буянаар хань бүлтэй болоод байна. Эмгэний хүү хөлсний тэрэг барьдаг агаад, нэгэн бүсгүйг Толгойтоос Шар хад хүргэх замын туршид нүүр хагаран танилцсанаар барахгүй гэрлэлтээ бүртгүүлж, бас бие давхар болгож амжжээ. Долзод эмээ ачийн зулай үнэрлэнэ гэхээс тэсч ядан суугаа сурагтай.
Баярцогт, Зоригт, Гансүх гурав баярлахын дээдээр баярлаж байна. Иргэний хөдөлгөөнийхөн замын бөглөөнд гацаж байх хооронд эрхэм сайд нар Оюу толгойн гэрээнд гарын үсэг зурж амжжээ.
Нууц амрагуудад ч түгжрэл ач тусаа өгч байна. Ажлаа тараад, буудалд учирсан хоёрын эрэгтэй рүү эхнэр нь залгахуйд, хөлс бурзайж, амьсгаа өндөрдсөн эр сандарсан шинжгүй утсаа авна.
-Хөгшин чинь яг талбай дээр нам гацчихаад байна!
-Тэгээд яагаад амьсгаадаад байгаа юм бэ?
-Уур хүрээд, багтрах шахаад байхад чинь амьсгаадахгүй яадгийм!
-Миний өвгөн тайван бай. Зүрхээ бод! гэх утасны яриа эхнэр нөхрийн хооронд өрнөнө. Зарим нэг нөхөр үүрээр гэртээ орж ирээд, Их сургуулийн гудамжны гацаа сая л нэг юм онгойлоо гэдэг болжээ.
Албан хаагчид, багш, оюутан сурагчид бултаараа жаргаж байна. Шуурхай зөвлөгөөнд хоцроод, “Дарга аа, замын түгжээ хэрэг алга аа...” гэнэ. Дарга ажилтан руугаа зовлон ойлгосон энхрий зөөлөн харцаар хараад, суудал руу дохидог болсон. Их сургуулийн багш Хаймчиг хувийн сургуульд цагийн хичээл заачихаад, малийтал инээсээр орж ирнэ. “Бага тойрууд бөглөрөөд, бүтэн цаг гацчихдаг байна шүү!” гэнэ. Тэнхимийн эрхлэгч гараа алдлахаас өөр юу ч хэлэхгүй.
Бид урьд нэг л замаар уйдталаа холхидог байсан бол одоо зүлэг талбай, замын хажуу, голын эрэг хаа дуртай газраараа эрх чөлөөтэй сүлждэг боллоо. Шинэ содон газар түгжирч, шинэ сайхан охид харж, нүдээ баясгаж байгаадаа сэтгэл туйлын хангалуун. Түгжээнд зогсож байхдаа хажуугийн тэрэгний хөршийнхөө амар мэндийг мэдэж, гэр бүл үр хүүхэд, ач зээ болоод эмээ өвөөгийн лагшин тунгалаг эсэхийг асуудаг болоод байна. Хотын иргэдийн зан харьцаа мэдэгдэхүйц сайжирлаа.
Замын бөглөө Монголд эргэлт авчирчээ! Түүхчид эрин зууныг түгжрэлийн өмнө үе, түгжрэлийн дараах үе гэж хуваахаар санал дэвшүүллээ. Түгжрэлийн ачаар жолооч амгалан болж, цагдаа хүмүүжиж, хүүхэд төрж, хүн ам өсч, түүхэн гэрээг үзэглэснээр эдийн засаг эрс сайжрах гольдролд орлоо. Монголчууд бид өөр хоорондоо эвтэй харьцаж, ойртон нягтарлаа. Бид түгжрэлд орохоороо эвтэй болдог, эвтэй байхдаа хүчтэй байдаг ард түмэн ажээ. Замын түгжээ мандтугай!

Тас болоод хэрээдийн хүлээлт

ИТГЭЛТ БАЯН ЛАЙ ЭДЭЛСЭН ҮЛГЭР

/шог өгүүллэг/

Эрт урьд бус энэ манай цагт Итгэлт баян хэмээгч нүдэндээ цогтой, нүүрэндээ галтай хүү аж төрдөг байжээ. Тамирын голын ногоон хөндийд жалга довынхоо зон олныг цуглуулж, хорин суурь хонио хяргуулсан шиг жаргаж суув гэнэ.
-Одоо ямаа боож идээд, орой цүү хаяна хэмээн гэгээ татуулан хэлж байтал нь гай газар дороос гахай модон дотроос, мэргэжлийн хяналт гэнэтхэн ирэв.
-Иргэн Итгэлт та ажлын байрны дүгнэлт гаргуулсан уу? гэж байцаагч Балдан төрийн төмөр нүүрээ атируулан асуулаа. Итгэлт ээрч түгдрэв, ир мохож гөлийв.
-Нэг хонинд ноогдох нэгж талбайн хэмжээ нилээдгүй дутжээ! гээд байцаагч толгой сэгсэрлээ. Луу гүний баян Итгэлт, лүүнд булхсан гөлчгий мэт бүлтгэнэж, Балдан байцаагчийн өлмийг долоолоо. Долоогоод долоогоод нэмэр болсонгүй, хан ноёнд айлтгаж, хар гэрт хориулна гэж хангинаад, халуун хошуутай зуун бодоор торгов.
-Үтэр түргэн ажлаа хаа, үнэмлэх бичгээ бүрдүүл! гэж байцаагч ууртай тушаалаа.
Хөөрхий Итгэлт санаа алдав.
-Ямаагаа боож идээд, явцгаах уу даа, таминь! гэх сулхан дуу унагалаа. Боодгоо хам хум шалзлаад, болгоож идэхийг завдтал нь хорио цээрийн Хорол байцаагч ирэв.
-Нийтэд хоолоор үйлчлэхэд нийцүүлсэн бичиг чинь хаа байна? хэмээн Хорол хорсолтой асуулаа. Итгэлтийн нүдний цог голойж, нүүрний гал бөхөв.
-Хүнсний малыг үйлдвэрт бус ил задгай төхөөрнө гэнэ ээ? Маханд байх нянгийн тун магад хориор хэтэрчээ! гэж байцаагч часхийн чарлалаа. Үйлийн үртэй Итгэлт үржлийн наян богоор торгуулсны дараа сая Хорол байцаагчийн нурууг харав.
Боодгоо хураалгаж, богоо дундруулсан Итгэлт гэртээ урамгүй ирэв. Ширмэл олбогтоо атиран, ширмэн тогоогоо өнгөлзөв. Пор пор буцлах махыг хүлээн, гүд гүд шүлсээ залгив. Ийн суух зуур “Эрдэнийг дагуулан мордож, бичиг цаасыг нь бүтээе” гэж тэр бодлоо. Хотны ноход боргож, хойд зүгээс дөрөө ханхийв. Лагс алхаатай, лугс дуутай нэгэн хоолой засаад орж ирэх нь барилгын хяналтын байцаагч Цахиур Төмөр ажгуу. Баруун талд байх бар хээтэй олбогт тухлахыг урьсан боловч байцаагч сонссонгүй шууд ханцуй шамлаад хана унь тоолж, баганын голчийг хэмжив. Төмөр байцаагч хилэнтэй харцаар цоргиод,
-Баталсан зурагт тав байтал таны гэр яахаараа найман ханатай байдаг билээ? гэлээ. Итгэлтийн гэрийг буулгав. Луу гүний цуутай баян аргагүйн эрхэнд адуу эрэхээр одсон Эрдэнийнд хоног төөрүүлэв.
Маргааш өглөөний мандах улаан нарнаар Итгэлт Эрдэнийг дагуулан зүүн зүгт хөдөллөө. Аймаг руу ордог арслан сийлбэртэй аранзал хаалган дээр Бадарч тахар хөндөлдөв.
-Иргэн Итгэлт та яахаараа тогтоосон хурдыг хэтрүүлдэг билээ! Таны морь жолоодох эрхийг хассугай! гэж баргил дуугаар бархираад, бах тав нь ханасан байдалтай эмээлт моринд нь эзэн хүн шиг мордоод галигуулж одов. Явган нүцгэн таваргаж, янтай цаасаар хөөцөлдсөөр сарыг бараад ирэхэд нь хорин суурь хонины нь ноос харгана бутаар нэг хөглөрсөн байлаа.
Хамаг ноосоо хаяснаа бодож, харуусаж суусан Итгэлтийнд эмийн эрхийг хамгаалах эрхэмсэг хатад бууцгаав.
-Эрдэнийг эзгүйд Долгорыг яасан..? Долоон сарын өмнө Дулмааг бас яасан..? хэмээн учир шалгаан шаагилдаж, ухаж төнхөж байцаав. Энэ зунжингаа Итгэлт эрүүгийн цагдаа, эрхийн хорооны үүд сахив. Ном сонины хуудсанд заларч, ноцтой мэдээнд цоллууллаа. Шар хэвлэлийн баатар, шар сэмжтэй од болоод, эргэж гэртээ ирэхэд нь эхнэр нь салаад талийсан байлаа.
Хяруу унаж намар дундрав. Мангуудын баян Паалуутай хоршиж, Ангарын хот руу үхэр шар гаргах панз наймаа бодов. Нянгийн шинжилгээ, няхуур үзлэг, гүний гааль, гүрний хяналт, хорио цээр, холын гувчуур, мал эмнэлэг, мах бэлтгэл, хөдөө ахуйн яам, хүнс хөхүйн тамга гэх наян газраар харайлгаж насыг баржээ, хөөрхий. Нааш цааш гүйх хооронд наяын сүүдрийг зооглож, найгал болтлоо өтөлсөн байв. Найман буман цаасыг, нягталж гүйцээх гэвэл нэгэн биеийн нас үл хүрэхийг ухаарч, буцаж гэртээ харив. Сүлд нь буусан Итгэлт сүүтэй цайгаа оочлон сүг оргин суух болжээ.
Үнэн худлыг бүү мэд, үлгэр ингээд дууслаа. Луу гүний цуутай баян өнөө цагт төрсөн бол нээрээ л ингэж зовох байж, нэгэн биеэ үрэх байж. “Хүмүүнлэг ардчилсан” нийгмийг хүртэж ердөө амтлаагүй Итгэлт азтай хүн!

Өршөөлийн хууль

Булганд гарсан хүн амины хэргийн тухай өгүүлэлд зориулсан зураг

100 хувь

"Та интернэт хэрэглэдэг үү?" гэсэн судалгаанд монголчууд 100 хувь "Тийм" гэж хариулжээ. Судалгааг интернэтээр явуулсан аж.

Багш ихэд уурлаж, Вовкаг загнав гэнэ.
-Арваас цааш тоолж чадахгүй. Юу хийж амьдарна даа, чи!
-Санаа зоволтгүй ээ, багш аа. Би боксын шүүгч болчихно оо.

ЭРХЭМ ГИШҮҮНИЙГ ШИНЖИХҮЙ

/фельетон/
Эрхэм гишүүн хурдан удамтай байж гэмээ нь сонгогч таны хүсэлтийг үтэр түргэн биелүүлэх нь мэдээж. Хурдан түшээг гадаад зургаан шинжээр нь таньж ирсэн уламжлалаа мартсаны улмаас монголчууд сонгуульд хулхидуулсаар л байна. Гүзээ, толгой, шүд, идэш, ууш, туурай зэргээр нь гишүүдийн хурдыг шинждэг.
Эртний сударт гүзээний шинжийг гишүүнийг ялгах хамгийн чухал шалгуур гэж өгүүлжээ. Боос гүзээ, мийс гүзээ гэх хоёр янз гүзээ бий. Боос гүзээ цүндгэр байдаг бол мийс гүзээ Мэнэнгийн тал мэт хавтгай байна. Боос гүзээтэй гишүүн хэвтрээсээ босож ч үл чадах тул таны төлөө хөнгөн шаламгай гүйж чадахгүй, лазагнасаар дөрвөн жилийг бардаг. Мийс гүзээтэй гишүүн тоос татуулан сунайх хулан тахь мэт хурдан байдаг тул үг дуугүй сонговол зохино. Даанч ийм гишүүн өдрийн од шиг ховор болжээ.
Ембүү толгой, өмбүү толгой, усан толгой, ухна толгой, тэнэг толгой гэх таван янзын толгойн шинжийг мэргэд онцолж авч үздэг. Ембүү толгойг сэгсэрч үзэхүл зоос цуглуулдаг вааран гахай мэт хангир жингэр дуугардаг бол өмбүү толгойд юу ч хэлээд нэмэргүй. Төмөр-Очирын үед өмбүү толгойтой гишүүд дийлэнх байсан. Дэмбэрэлийн үед ухна толгойн хэв шинж их хурал руу түрэн орж ирсэн түүхтэй. Усан толгойтой гишүүн чуулган үймүүлж элий балай бурдгаараа ялгардаг. Харин тэнэг толгойтой гишүүн нэн ховор. Хөөрхийг бусад гишүүд хочилж нүд үзүүрлэдэг учраас “тэнэг толгой” гэх нэр үүссэн гэлцдэг. Ийм шинжийн гишүүд тойргийнхоо төлөө чин сэтгэлээсээ зүтгэж, өөрийгөө умартдаг. Тэгэхээр ийм толгойтонтой учирвал тэнгэрийн умдаг атгалаа л гэсэн үг. Тэр таны төлөө жигүүртэй мэт хурдлах болно. Тэнэг толгойг нясалж үзэхэд болсон тарвас мэт пүдхийж дуугардгаараа ялгардаг.
Гишүүдийн шүдийг хол шүд, хонин шүд, сийрэг шүд, шигүү шүд гэж ангилдаг. Эрхэм гишүүний шүд ойгүй хол зайтай байх тусам түүний завсраар майгүй том амлалт сийгэх нигуур буй. Эх орны хишиг, эрдэнийн хувь гэхчлэн хэдэн саяар сийгээд байх нь гишүүний шүд ямаршуу болохыг илтгэж буй хэрэг. Огт юу ч амлахгүй байгаа бол тэр шигүү шүдтэй гишүүн. Шигүү шүдтэнг сонгосноороо та хулхидуулахгүй. Юу ч амлаагүй юм чинь юундаа хулхидуулах вэ? Хурдан гишүүний соёо нь бууран тэмээнийх мэт агаад, зайгүй шигүү байдгийг анхаарч шинжих хэрэгтэй.
Хурдан түшээд идэш бага, морь харах нь бяцхан хол хэмээн сурвалж бичигт дурьдсан байдаг. Тэгэхээр нэр дэвшигч тойрогт ирэхдээ сумын даргаар хорхог хийлгэж идэж буй эсэхийг сайтар ажиглаж шинжээрэй. Сумын ядруухан төсвөөс төлөг цохуулж зажлахаа сийхгүй байгаа этгээд улсын хөлгүй сангаас тэрбумыг гувчуулж гудрахыг юман чинээнд бодохгүй гэсэн үг. Хорхог огт амсахгүй, морь огт харахгүй байх ахул гайхам хурдтайн шинж болно.
Хурдан түшээ архийг тагшаар ганц мөсөн хөнтөрдөггүй. Эхэлж жаахан балгаад, тамшаалж амтлаад дахиж ууж амраад, мөн дахин бага зэрэг уух болой. Сөгнөсөн архийг огт уухгүй байвал их зантайн шинж. Гулгуулж орхивол архаг болохын шинж. Балгаад ярвайвал голлоо гэсэн үг. Ярвайхгүй бол донтох хандлагатай байж магадгүй.
Нэр дэвшигч уулзалт дээр үг хэлж зогсохуйд туурайн шинжийг сонждог. Туурайгаа үе үе цавчаад, байн байн солбиж тавиад байгаа бол гишүүн хурд муутай, худлаа хэлдгийн шинж. Ийм гишүүнийг сонговол хулхидуулна гэсэн үг.
Энэ бүхнээс үзвэл эрхэм түшээд хөнгөн шаламгай хурдтай чанараа бие галбиртаа агуулдаг байх юм. Хөлдөө салхитай, хүзүүндээ мөлжүүртэй, мийс гүзээтэй, луус духтай хурдан удмын гишүүнийг сонгоод хүсэл мөрөөдөл бүхнээ сэтгэлчлэн бүтээж, хүмүүнлэг ардчилсан нийгэмдээ тааваараа жаргах эсэх сонгогч танаас л шалтгаална. Шинжихүй тань ончтой, сонгохуй тань мэргэн байх болтугай.

Фотошопоор хувцастай болгочихно

Аятайхан бүсгүй гэрэл зургийн газар луу орж ирэв.
-Зургаа авахуулах гэсэн юм. Болох уу?
-Болно оо. Тийшээ ороод, бүх хувцсаа тайл!
-Юу..?
-Би эротик зурагчин юм аа!
-Надад үнэмлэхний зураг хэрэгтэй ш дээ!
-Санаа зоволтгүй ээ! Зургаа авсныхаа дараа фотошопоор хувцастай болгочихно!

Нөхөн үржихүйн хичээл орж байна. Багш нь:
-Хүүхдүүд ээ, та нар зургаан настай том хүүхдүүд болчихжээ. Багш нь хүүхэд яагаад гардгийг хэлж өгье гэв. Вовка их эгдүүцсэн царайтай босч ирэв.
-Гурван настайд алтан загас ярьдаггүй гэж та нар итгүүлсэн. Дөрвөн насанд мангас байдаггүй болж таарсан. Таван насанд өвлийн өвөө хуурамч гэж мэдүүлсэн. Одоо тэгтэл томчууд сексддэггүй болж таарах нуу? Бид юунд итгэх болж байна аа?

Хамрын дусаалга

Баганбанди ерөнхийлөгч Баян-Өлгий рүү нисч байв. Ерөнхийлөгчийн онгоц замдаа гэнэт хөрвөөж, толгойгоо уруу харуулаад нисч эхлэв гэнэ. Багабанди сандарсан царайтай тээврийн сайд Сандалхаан руу харав. Сандалхаан:
-Сандраад кэрэггүй ноён ерөнкийлөгч! Нисгэгч камартаа дусаалга дусааж байна. Дусаалга дуусахаар онгоц зөв харна гэсэн гэдэг.

ГАДААДТАЙ АЖИЛЛАХ ГАРЫН АВЛАГА

/фельетон/
Гадаад мэргэжилтэн гэдэг бол Монголд хамгийн түгээмэл тархсан нэгэн зүйл хөхтөн амьтан бүлгээ. Газар сайгүй төсөл хэрэгжиж, гадаадтай тулж ажиллаж сурах нь монгол хүний эрмэлзэх арван зүйлийн нэгэн болсны учир энэхүү гарын авлагыг бүтээсэн болой.
Тэд бол илжиг шиг зөрүүд хүмүүс гэдгээс эхний зөвлөгөө үүднэ. Тэдэнтэй харьцахдаа зөрүүдлэнэ гэдийг нь тооцож, санаагаа ямагт эсрэгээр хэлэх хэрэгтэй. Урагшаа явах хэрэгтэй бол хойшоо давхия гэж хэл. Тэднийг онгоцоор нисгэмээр байгаа бол галт тэрэг санал болгох хэрэгтэй. Тэмээ унуулмаар байгаа бол “Ямаа зайдлах нь эрүүл мэндэд тустай” гэж ятга.
Нэгэн төслийнхөн хонины суурьт саравчтай хашаа барих болж л дээ. Төслийн монгол дарга эрүүл ухаантай хүн байсан болохоор нөмөр газар, салхины уруу харсан байрлалтай зураг төсөл хийсэн байв. Тэгтэл төслийн гадаад даргын зөрүүд зан хөдлөөд, “Саравчийг уулын оройд, умар зүгт харуулж барь! Би төслийн ерөнхий захирлын хувьд тушааж байна!” гэсэн юм. Тэр хашаанд одоо шувуу ч өндөглөхгүй байгаа гэлцдэг. Төслийн монгол дарга гадаадуудтай тулж ажиллах арга барил эзэмшээгүй байсны улмаас өчнөөн хөрөнгө өндөр уулын оройд үжирч хэвтэж буй нь тэр.
Тэд сургалт явуулах асар дуршилтай. Сургалтаа заавал энгийн зүйлээс эхэлдэг сайхан заншилтай. Хонины махыг лаазалж, нөөш хийх тухай заах гэж байгаа бол хичээлээ “Хонь бол хоёр нүдтэй дөрвөн хөлтэй амьтан агаад, ховор тохиолдолд ганц нүдтэй төрөх нь бий” гэх ярианаас эхэлнэ. Долоо хоногийн сургалтын эхний зургаан хоногтоо хонь монголын тал нутагт амьдардаг нь гарцаагүй үнэн болох тухай сайтар зааж хэлж өгөөд, долоо дахь өдрийн үдээс өмнө хонины махыг хэрхэн лаазлах тухай цухас дурьддаг. Мэдээж, үдээс хойш нь сургалтын гэрчилгээ гардуулах ёслол хийнэ. Үүнээс үүдээд, гадаад багшийн сургалтад ирэхдээ зүү утсаа сайтар базаах хэрэгтэй гэх хоёр дахь зөвлөгөө гарч ирнэ. Зургаан өдрийн турш дэмий гиюүрэхийн оронд та зүү ороовол зургаан сайхан оймс нэхэж, эх орныхоо эдийн засагт нэмэр болно гэсэн үг.
Яамныхан танай байгууллага луу гадаад мэргэжилтэн илгээхдээ, “Асар туршлагатай, нэвтэрхий мэдлэгтэй, алтан гартай” хэмээн суртал ухуулга хийнэ. Энэ худал ухуулгад итгэх нь туйлын гэнэн хэрэг юм. Нэвтэрхий мэдлэгтэй байсан юм гэхэд юугаа хийж наашаа ирэх вэ? Зэрэг хамгаалж, нээлт хийж, нэрээ дуурсгаж, эх орондоо баян цатгалан сайхан амьдрах байсан шүү дээ. Шилдэг нь бус, тааруухан нэг нь нутагтаа гологдохоороо буурай оронд бумба галзууруулах томилолт гардан авдаг. Тэгэхээр гуравдугаар зөвлөгөө бол тэднийг юм мэддэг гэдэгт бүү итгэ.
Дөрөв дэх зөвлөгөө бол тэдэнтэй ажиллахдаа гахай шиг тэвчээртэй байх. Өглөө ажилдаа ирэх, орой салахдаа тэднийг элэгсгээр тэвэрч хошуун дээр нь үнс. Өмхий амтай тэтгэврийн хөгшин ч бай хамаагүй тэвчиж байгаад үнс. Тэвчээр алдаж ярвайж хэрхэвч болохгүй. Тэд монгол хонийг бүдүүлэг байна гэж толгой сэгсэрвэл та тэвчээртэй байж, хонио соёлч боловсон харьцаанд сургах ёстой. Хонь нэг бүрийнхээ нусыг авч, нүүрийг угаа. Тэдний үгийг сөрөх аваас та гадаадын мэргэжилтэнтэй тэвчээргүй харьцаж буй нь тэр. Мэргэжилтэнтэй тэвчээргүй харьцдаг ажилтан орчин үеийн Монгол улсын аль ч салбарт тэнцэхгүй гэж мэд.
Тав дахь зөвлөгөө бол тэднээс юуг ч битгий асуу. Гэнэ алдаад, “Хонио худгаас усалж болох уу?” гээд асуучихлаа гэж саная. Мэргэжилтэн хонь усыг амаараа уугаад, боожгооны сүвээрээ дамжуулан гадагшлуулдаг нь үнэн болох тухай тайлбарлан, зургаан өдрийн хичээлийг танд заана. Эцэст нь “Хонийг худгаас усалж болох эсэх тухай асуудлыг би мэдэхгүй” гэнэ. Тэгээд энэ чиглэлд илүү нарийн мэргэшсэн бас нэг гадаад мэргэжилтнийг урьж ирүүлж, зургаан сарын сургалт явуулна. Тэр хооронд таны хонь усгүй байх болно. Монгол нутгийн эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицсон хонь тулдаа л тэснэ.
Зургаа дахь зөвлөгөө бол тэдний дэргэд дүрэм журмыг ягштал баримтах явдал. “Хонийг өглөөний наймд бэлчээнэ” гэсэн дүрэмтэй бол цасаар шуурч байсан ч бэлчээх л ёстой. Хонио шуурганд уруудуулаад бүгдийг нь чадхийлгэх байлаа ч гэсэн дүрэм бол дүрэм. Та хоньгүй хоосорлоо гэж гутрах хэрэггүй. Цаадуул чинь таныг малжуулах төсөлд хамруулчихна.
Эцэст нь хэлэхэд, гадаад мэргэжилтэн гэдэг бол Монголд хамгийн түгээмэл тархсан нэгэн зүйл, ашиг тустай хөхтөн амьтан бүлгээ. Гадаад мэргэжилтэн сэтгэл харамгүй зааж зөвлөсний ачаар мал гучин сая хол давж, монголчууд бид идэх махтай, цатгалан сайхан амьдарч буй билээ.

Улам дээш тэмүүл!

Номлогчийн тэргэнд их царайлаг гэлэнмаа суужээ. Номлогч тэсч чадсангүй. Араагаа залгахдаа өвдгөнд нь хүрч үзэв. Гэлэнмаа:
-Ариун библийн 129 дүгээр ишлэлийг санаач номлогч оо гэв. Номлогч гараа татаж авав. Дахиад л тэссэнгүй гуянд нь хүрэв. Гэлэнмаа өнөөх анхааруулгаа хэлж, номлогч шүлсээ залгиад гараа татаж авчээ. Номлогч гэлэнмааг хүргэж өгөөд, өрөөндөө орж ирэв. "Библийг чөтгөр аваасай" гэж дотроо хэлээд, ариун библийн 129 дүгээр ишлэлийг сөхөж үзэв. Тэнд "Улам дээш тэмүүл! Ялалт чинийх болно" гэж бичсэн байна гэнэ.

Цагдаагийн зар

FM радиогаар "Гоёмсог саатай ягаан алчуурт боосон их хэмжээний мөнгөө гээсэн хүн байвал цагдаагийн хэлтэст ирнэ үү?" гэсэн зар явжээ. Гучин минутын дараа нэгэн эмгэн цагдаагийн хэлтэс рүү орж ирээд,
-Пээ, яасан ач буянтай хүмүүс вэ, та нар! Даян дэлхийн бүх цагдаа зуу наслаг! Эмээгийнх нь мөнгө хаана байна? гэж хашгирав. Залуухан дэслэгч:
-Эмээ, бид алчуурыг чинь олсон юм аа гэв.

ХУЛГАР

М.ЗАДОРНОВ
/наргиантай тохиолдлуудаас/

Ард түмний дунд заншсан хэллэгээр хуучин “нарсанд” сууж байсан нэгэн “хулгар” “наранд” гарчээ. Албан хэллэгээр бол нэг хүмүүжигч суллагдаад оршин сууж байсан газар луугаа илгээгдсэн хэрэг л дээ. Нутагтаа ирээд удтал ажил олж чадсангүй байж байж, арайхийн нэг юм галзуугийн эмнэлэгт жолоочоор оржээ. Анхны цалин буух өдөр нь түүнд: “Өөр эмнэлгээс өвчтнүүдийг зөөж авчир. Ингэснийхээ дараа орж ирж цалингаа аваарай” гэж түүнд хэлэхэд нь тэр мэдээж, маш их баярласан хэрэг. Тогтоосон замын дагуу өвчтнүүдийг зөөж явахдаа түр зогсож анхны цалингаа угааж жаахан шар айраг уухаар шийдэв. “Энэ муусайнуудыг түгжчихээд, ганц аягыг гялс хөнтөрмөгцөө л очих тавилантай газар нь хүргээд өгчихье” гэж ч бодов, бодсоноороо ч хийлээ.
Гэвч эргээд гараад иртэл “микро” тэргэнд нь нэг ч хүн байдаггүй. Орос оронд шоронгийнхон төдийгүй өвчтэй юмнууд хүртэл хумс, бичгийн хавчаараар яаж хаалга онгойлгохыг сурчихсан цаг юмсанж хэмээн “хулгар” гасаллаа. Хоосон машинтайгаа санжигнаад очвол хэн ч түүнд цалин өгөхгүй гэж толгойд нь орж ирлээ! Ингээд л жинхэнэ орос авхаалжтай эрийн шийр заав... Автобусны буудал руу давхичихлаа... Яваад очвол хүн гэдэг чихээстэй.
-Нөхөд өө, та нарыг хүргээд өгөх үү?
-Хэдээр явахийм? Үнэтэй л хэлэх байлгүй дээ?
-Үгүй ээ, хүссэн үнээр чинь яваад өгье.
-Өө хө, тэгвэл дуртай байлгүй яахав, явъя!
Хямд юмыг сонговол хоёр дахин төлдөг гэж зүгээр ч нэг ярьдаггүй юмсанж. Хулгар тэднийг галзуугийн эмнэлэгтээ хүргээд, тэрэгнийхээ хаалгыг түгжээтэй нь орхиод, хамаг хурдаараа хүлээн авах руу гүйж оров. “Та нар хаалга онгойлгохоороо өвчтнүүдийн ганц ч үгийг битгий сонсоорой, бүх замын турш бид галзуу биш, биднийг хааш нь аваад ирэв ээ гэж орилолдлоо... Галзуу юмнууд, чинь!” хэмээн залхсан хүний дүр эсгэх нь тэр.
Тэгээд жолооч өөрөө яахав дээ, энэ бүхний учир начрыг олчихоогүй байгаа дээр нь цалингаа авахаар гүйсэн хэрэг! Түүний ачиж ирсэн хүмүүсийг бүгдийг нь тасгуудаар тараан хэвтүүлээд, ярьж байгаа юманд нь хэн ч итгэхгүй байсаар хэд хоногийн турш эмчилж сувилж байсан гэдэг.

Хөрвүүлсэн А.Амарсайхан