ХҮҮХЭЛДЭЙН ЧИМЭДДОРЖ

Хүүхэлдэйтэй хувь заяагаа холбосон, хүүхэлдэйгээрээ овоглосон нэгэн эрхэм манай хойморт зочлов. Түүнийг хүмүүс Лхамсүрэнгийн Чимэддорж гэхээсээ Хүүхэлдэйн Чимэддорж гэж дуудах нь их. Монгол улсын Гавьяат жүжигчин энэ хүний бүтээсэн хүүхэлдэйн элэг хөшөөсөн инээдэмт дүрүүд үе үеийнхний сэтгэлд хоногшин үлдсэн билээ.

Чихний үнэтэй сүүдэр ший
Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг Шархайн хөндийд Чимэддоржийн эцэг Лхамсүрэн хэмээх эгэл малчных нутаглана. Хөдөөд хаа сайгүй харж болох хацартаа сайртай, хөл нүцгэн бор хүүхдүүдийн адил Чимэддорж хурга хариулж, тугал бяруутай ноцолдож өсөж. Нутгийн уяач Сөөсгий Цэрэнгийн хурдан морьдыг дөрөв таван жил унаж, нэг их магтуулам дээгүүр үгүй ч, адлуулам доогуур биш давхиулж байсан нь түүний их том гавьяа байлаа.
Харин дунд сургуульд хүүгийн авьяас цухалзаж эхэлж. Аав нь морин хуур их сайхан тоглодог, ээж нь нутаг усандаа цуутай уртын дууч. Ийм наргиантай найртай хөрсөнд соёолсон үр арга байж уу.
Хожмын гавьяат жүжигчин, сурагч Чимэддорж “Хэдэн гялаан хонь”-ийг дуулан мандаж, сургуулийн бүх тоглолтод уригдаж, бүр Төв аймгийн улаан буланд томчуудын өмнө хүртэл гарав. Үзэгчид нижигнэтэл алга ташиж хэд дахиулах энүүхэнд. “Даалимбан тэрлэгийг минь сольж тоглолтын хувцас гээд их гоё гялгар юм өмсүүлнэ. Одоогийн биеийн тамирын хувцас байсан юм билээ” гэж дурсаад, Чимэддорж гуай инээж суух.
1940, 50-иад он. Шинэ үсэг, нэгдэлжих хөдөлгөөний ухуулга сурталчилгаа ид явж байсан үе. Зун цагт Сэргэлэн сумын зуслан, сүүний тасгуудаар урлагийн бригадынхан явна. Хааяа нэг Төв аймгийн нүүдлийн киноны механикч Готов гуайг хайрцаг савтай юмаа ачаад ирэхэд бөөн баяр болно. “Чапаев”, “Берлиний уналт” зэрэг киног хүүхэд хөгшидгүй чихэр мэт хүлхэнэ.
“Хөхөө гэрлэх дөхлөө” кинонд мөнхөрсөн Дашдаваа, Чимэддоржтой нэг хотонд төрж, салахгүй тоглож өссөн андууд. Хоёр анд идэр есийн хүйтэнд аймгийн клубийн гаднаас цонхоор кино үзэж чихээ хөлдөөнө. Маргааш нь жалганд очиж киноны баатрууд болон байлдаж тоглоно. Байлдааны ерөнхий найруулагчаар хоёр анд ээлжилж ажиллана.
“Халуураад” ичсэн нь
Ингэж л алхам алхмаар урлагт татагдаж байсан хүү маань 1954 онд Театр урлагийн дунд сургуульд шалгуулан тэнцэж, Дашдаваа андынхаа араас ирж суралцжээ. Их хувь тохиож Л.Ванганы шавь болох нь тэр. Ингээд 1957 онд драмын жүжигчин болов.
Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Балдандорж төгсөх ангийн шалгалт дээр ирж суугаад дөрвөн хүүхдийг Хүүхэлдэйн театрт авахаар сонгосны тоонд Чимэддорж орж л дээ. Хүүхэлдэйн театрт хуваарилагдсанаа дуулаад голж, “Багш аа, би драмын ч юм уу, том театрын тайзан дээр өөрийгөө соримоор байна” гэж хэлж. Ванган багш нь “За чи битгий халуур! Номын ширээнээс дөнгөж буусан хүн “номын халуун” гэж өвчин тусдаг юм” гээд зад загнаж.
Харин Хүүхэлдэйн театрт ирээд “Хүүхэлдэйг чи голох биш, хүүхэлдэй чамайг голно, хүү минь” гэж хэлсэн Ванган багшийнх нь үг орой руу нь орж их ичсэн гэдэг. Хүүхэлдэйтэй жүжиглэнэ гэдэг санасныг бодвол ярвигтай хоол байсан хэрэг. Жүжиглэхдээ хамаг анхаарлаа төвлөрүүлээд хүүхэлдэйгээ уруу нь харуулчихна. Шанд нь өдөрт тав зургаан цаг гараа өргөн зогсох шийтгэл хүлээнэ. Энэ нь хүүхэлдэйн жүжигчний заавал хийх дасгал байж л дээ.
Цэрэнхүү, Дамдинбазар, Чойсон гээд ах жүжигчиддээ “дэглүүлж”, их ч юм сурч. Хүүхэлдэй тоглуулна гэдэг сайн жүжиглэхийн зэрэгцээ, бүх үе мөчөө зэрэг ажиллуулах адармаатай урлаг болохыг ойлгов. Хүүхэлдэйгээ биеийнхээ нэг хэсэг болтол мэдэрч, хүүхэлдэйгээр дамжуулж хүнд юм хүргэнэ гэдэг том эрдэм юм гэж бишрэв.
Хүү минь галзуурчих юм биш байгаа...
Тэр сайхан хөдөлмөрч хүмүүсийн буянд 1958 онд Румын улсад гуч гаруй орны театр оролцсон Олон улсын хүүхэлдэйн театруудын анхны их наадамд явах хүртлээ томров. Яг энэ үед нь хөдөөд нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж, аав ээж хоёр нь малаа өгөөд, хотын айл болохоор нүүж иржээ.
Чимэддорж ахмад жүжигчдээс “Чиний жүжиглэх яах вэ, хүүхэлдэй чинь огт хөдөлж өгөхгүй байна” гэх зэм байнга сонсоно. Ах нарын зааврын дагуу гэртээ толины өмнө сууж хүүхэлдэйтэйгээ ажиллаж байхаар шийдэв. Монгол гутлын үйлдвэрт ажилд орсон аав ээж хоёр нь ажлаа тараад иртэл хүү гэртээ хэн нэгэнтэй ярьж байгаа бололтой байв. Хэн ирсэн юм бол доо гэсээр ороод, хүүгээ ганцаараа ярьж суухыг харж зог тустлаа цочжээ.
Аав ээж нь хүүгээ мундаг жүжигчин болсон, их ухаалаг хэрсүү байх ёстой гэж үзнэ. Гэтэл мундаг хүү нь нэг чөтгөр шиг юмтай оройжин ярьж суух. Санаа нь зовнисон хоёр хөгшин “Иш муу хүү минь ингэж хий юмтай ярьж байгаад, үнэнээсээ хийтэй болчих юм биш байгаа даа” гэж хүртэл хоорондоо хэлэлцэж байж.
Румыны их наадмаас Чимиддорж гол дүрээр диплом хүртсэн “Адуучин хүү” хүүхэлдэйн жүжгийг аав ээж хоёр нь анх урилгаар үзэж, их үнэлж, “Ийм сайхан юм хийдэг байсан юм бий” гэж дуу алдсан гэдэг.
Томчуудын хүүхэлдэй буюу шинэчлэл
Хүүхэлдэйн жүжигчинд олон янзын хоолой гаргах чадвар төлөвшдөг нь мэдээж. 1965 онд эстрад урлагийн анхны концерт болоход Чимэддорж энэ чадвараа чулуу болгож, МУГЖ Доржпүрэвтэй хамтран Ардын жүжигчин Түмэндэмбэрэл, Хандсүрэн, Хайдав, Гавьяат Дорждагва, Ичинхорлоо нарыг элэглэн дуурайж дуулав. Монголд анх удаа хошин элэглэлийн төрлөөр уран бүтээл хийгдэх нь энэ. Түүнийг тоглолт бүрт хэд хэд дахиулж байсан нь их урам болж, томчуудад зориулсан хүүхэлдэйн хошин баатруудыг бий болгож, бие даасан үзүүлбэр бэлтгэх санаа өглөө.
Ингэж 1967 онд Нарийнжав “аавын гэдэснээс” уналаа. 1970 онд Тогосмааг гаргалаа. Энэ хоёр нь нэг их сүрхий уран сайханч хүмүүс. Нарийнжав “Баатарцогтын нагац”, “Дассан сэтгэл”-ийг дуулна. Дуулах ч гэж дээ зарим өнгөнд улих дөхөж үзэгчдийн элгийг хөшөөнө. Тэгсэн хэрнээ өөрийгөө их том амьтан гэж бодох. Гэхдээ хөөрхий цаанаа урлагт үнэн голоосоо дурлана. Дуундаа хэт их ууссанаас тайзан дээр унаж ч байх шиг. Тогосмаа нь болохоор ардын дууг гуйвуулж дуулах хандлагатай. Хайр сэтгэлийн тухай их дуулна. Ардын дуунаасаа дуурь хоолой руу хадуурч үзэгчдээ хөгжөөнө.
Жүжигчин маань хэдийгээр энэ хоёр хүүхдээ тайзан дээр олны доог болгодог ч, цаагуураа бадрангуй дэврүүн сайхан сэтгэлээр нь үзэгчдэд нэгийг хэлэхийг хичээдэг байж. “Хүрэхгүй, дуугарахгүй, чадахгүй өнгө надад байхгүй гэж бардаж хийсэн дүр минь Тогосмаа. Залуу ч байж дээ” хэмээн Чимэддорж гуай дурсаж сууна. Нээрээ л Тогосмаагийн хоолойг жүжигчин өөрөө гаргаж байгааг хараад “Худлаа байгаа даа, эр хүнээс ийм нарийн дуу гармааргүй юм” гэж 1980-аад онд Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын улаан буланд авга хөгшин минь гайхаж, учрыг олж ядан байсан нь надад тодхон санагдаж байна.
Үнэндээ тэр үед фонограмм тавиад амаа хөдөлгөдөг байсан биш. Хөгжимчин Дарьхүү найрал баян хуураа татаж, Тогосмаа донжтой дуугаа эхлэхэд үзэгчдийн нүд сэргэн инээдээр цалгидаг байсан. Сум, бригад бүрт болох тоглолтод Тогосмааг хэд ч дахиулж мэддэг байж. Тэглээ гээд Тогосмаагийн хоолой цуцаагүй, одоо ч залуу хэвээр, цэнгүүнд уригдаж үзэгчдээ хөгжөөсөөр. Чимэддорж гуайн нөр хөдөлмөрөөр бий болсон энэ дүрүүд монголын инээдмийн урлагийн түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх нь дамжиггүй.
Ийнхүү Чимэддорж инээдмийн үзүүлбэрүүдийг шинээр санаачилсны зэрэгцээ халхавчнаас татгалзаж, ямар ч нууцлалгүйгээр үзэгчдийн өмнө хүүхэлдэйгээ ил тоглуулах туршилт хийсэн нь бас нэгэн шинэчлэл болсон байдаг.
Хал үзэж халуун чулуу долоов
“Шинэков” Чимэддорж бригадаар хөдөө явахдаа театрт тогтсон ёс жаягийн дагуу Дамдинбазар, Даваасүрэн, Чойсон гээд томчуулын авдар сав, пүүгээг зөөж байсан бол яваандаа пүүгээгээ зөөлгөх дүү нартай болов. 1972 онд Найруулагч болж ч томорлоо. “Алтан гургалдай” жүжгийг тавихаар бүх юм жин тан болоод байтал, яамныхан жүжгийг үзээд “хаант төрийг магтсан” хэмээн буруутгав. Төлбөр акт тавьж, жүжгийг хаахдаа тулж, Лувсанвандан сайд “Долоо хоногийн хугацаанд зас” гэж мундагдав. Залуухан найруулагч “Хэлэхэд амархан ч, хийхэд хэцүү ш дээ” гэж хэлээд, “Зүйр үг мэддэг нь ганц чи юм уу?” гэж Оюун багшдаа зэмлүүлэв. Оюун багш нь залуу найруулагчид тус дэм өгч хэд хоног нойргүй ажиллаж, зааж зөвлөж, гол баатраа хар гэрт хийлгэн хаантай зөрчилдүүлж, Андерсений сайхан үлгэрийг “хувьсгалжуулан” тавьснаар асуудал шийдэгдэж байжээ.
Хүний аль түргэн зан гаргахыг тэр гэхэв. Урлагийн бригад даргалж яваад Дундговийн айрганд халцгаан, жолоочтойгоо муудалцаж гар зөрүүлээд, дагалдан жүжигчин ч болж үзэв. “Залуу цагт юмыг ч тоодоггүй байж дээ. Нэг мэдсэн эргээд жүжигчин болгосон байсан. Хэдэн сар “дагалдсанаа” ч санахгүй юм” хэмээн Чимэддорж гуай ярьдаг.
Телевизэд “Бардам туулай”, “Эцсийн тушаал”, “Бяруун толгой вааранд” гээд олон жүжгүүд найруулж, тоглож, радиод “Цурхай загасны тушаалаар” жүжгээс эхлэн 20-иод жил тоглохдоо үргэлж сонсогчдын захидлаар мялаалгаж, “од”, “хит”-ийн хэмжээнд хүрч явж. Нийт 100 гаран жүжигт тоглосон байдаг.
1981 онд УГЗ Чойсонгийн найруулсан “Хүрэн морь” хүүхэлдэйн жүжгийг үзээд бүхэл бүтэн соёлын төв дүүрэн хүмүүс уйлж суухыг харж, өөрөө нулимс унагаж, 57 онд сургуулиа төгсөхдөө хэлсэн үгнээсээ бүр их ичсэн гэдэг. Ч.Лхамсүрэнгийн алдарт найраглалаар тавьсан энэ жүжиг Соёлын яамны оны шилдэг уран бүтээлийн шагнал хүртэж байв.
Дарга Чимэддорж
Гурван жил Хүүхэд залуучуудын театрт ажиллаж театраасаа хөндийрөөд байсан Чимэддоржийг 1996 онд Хүүхэлдэйн театрын даргаар томиллоо. Зах зээлийн шуурганд өртсөн, уран бүтээлчид нь хоёр хуваагдаж хагаралд орчихсон театрыг хүлээн авч элбэн тохинуулах ажилд ханцуй шамлан орж байж. Болдоггүй нэгнийг халж, болох нэгнийг нь ятгав. Солонгосын театр киноны төхөөрөмжийн компанитай холбоо тогтоож, тайз, хэрэгслээ шинэчилж, театраа аж ахуйн хувьд босголоо. “Нарангэрэлт дагина”, “Гэсэр” жүжгийг тавьж, Японы “Сүгинико” хүүхэлдэйн театртыг урьж, хамтарсан тоглолт хийсэн нь нэлээн шуугиан тарьж, уран бүтээл ч сэргэж, хамт олны уур амьсгал ч эрс өөрчлөгдсөн гэдэг.
1998 онд Хүүхэлдэйн театрын даргын ажлаа хүлээлгэж өгөөд өөрийн “Алтан унага” синтез театртаа зүтгэлээ. Хүүхэлдэй, драм хосолсон энэ театрт нь түүний гэр бүл Д.Удвал болон тав зургаан уран бүтээлч ажилладаг. 1995 оны хүүхдийн баяраар хүүхэлдэйн хошин концерт тоглон нээлтээ хийсэн энэ театр “Аминчхан ямаанууд”, “Бушуу туулай”, “Тэнэмэл торойнууд” хүүхэлдэйн жүжиг төдийгүй, “Зуны шөнийн зүүд” драмын жүжиг ч тавьж амжжээ. 15 аймагт аялан тоглож, хөдөө орон нутгийн үзэгчиддээ ч хүрч чадав.
“Тогосмаа, Нарийнжав гээд манай жүжигчид аль ч байгууллага хамт олны цэнгээнд инээд наргиа нэмэхэд бэлэн. Бидний уран бүтээл буцалж байна” хэмээн Чимэддорж гуай ярьж сууна. “Алтан унага” теарт удахгүй Дашдондогийн зохиолоор шинэ хүүхэлдэйн жүжиг тавихаар бэлтгэл ажилдаа ороод байна.
Ийнхүү улсын театрын дарга маань өөрөө өөртөө дарга болж уран бүтээлийн олз омогтой явна.