ТУСГАЙ САЛАА-ны ЗУРАГ АВАЛТЫН НЭЭЛТ БОЛЛОО

Цэрэгт "алба хаасан" гэрэл зургуудыг минь болгооно уу?

Миний бие “Тусгай салаа” 70 ангит шинэ киноны зохиолыг бичиж дуусгаад байна. 5 дугаар сарын 8-нд зураг авалт эхэлсэн, 29-нд Энхийг сахиулагчдын баярын өдрөөр Сүхийн талбайд киноны зураг авалтын нээлт боллоо. 2010 оны 9 дүгээр сарын сүүлчээс МҮОНТВ-ийн дэлгэцэнд гаргана гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа.

Өнгөрсөн оны 11 дүгээр сарын үед ээлжит олон ангит киног цэрэг эх орны сэдвээр хийнэ гэсэн шийдийг МҮОНТВ-ийн захирал, киноны ерөнхий продюссер Ц.Оюундарь гаргасан. Тэр үеэс шинэ зохиолын судалгаа эхэлсэн. Цэргийн хүмүүстэй уулзаж ярилцаж, цэрэг армитай холбоотой ном, гарын авлага, дүрэм журмыг уншаад унтахаа байсан даа.

013 дугаар ангийн цэргийн хуаранд байлдагч нарын дунд амьдарч, судалгаа хийж байж, зохиолын санаагаа олж авсан. Цэргүүдийн дунд нь амьдраад, энгийн яриа өрнүүлж их олон зүйлийг олж сонссон. Офицеруудаас ч их юм мэдэж авсан. Киноны олон үйл явдлыг бодит амьдралаас ургуулан бичсэн. Үйл явдал төдийгүй зарим дурлал нь хүртэл амьдрал дээр тохиолдсон дурлалын түүхээс сэдэвлэсэн. 013 дугаар ангийн захирагч, хурандаа Д.Төмөрбаатар, ангийн захирагчийн орлогч, дэд хурандаа Ж.Даваарагчаа, дэд хурандаа Ч.Алтангэрэл болон ангийн нийт бие бүрэлдэхүүнд баярласнаа илэрхийлье.


Элитийн батальоны 30 километрийн маршид оролцсон. Дэд хурандаа Гантөмөр, ахмад Даваа-Очир нараас тусгайгийнхны тухай нарийн ширийн зүйл олныг тэмдэглэж авсан даа.

3, 4 дэх гэрэл зургийг МонЦаМэ агентлагийн П.Төгөлдөр

Эхэн үедээ “Хэцүү анги” киногоо үргэлжлүүлээд, Тэмүүн, Билгүүн, Дөлгөөн гурвыг цэрэгт явуулж, үйл явдлыг цааш өрнүүлье гэсэн санааг би гаргаж байсан. Гэвч найруулагч маань энэ жилдээ хэрэггүй байх, яваандаа л “Хэцүү анги-2”-ыг хийе гэсэн юм.

Зохиолоо бичихийн тулд “Монгол улсын цэргийн дүрмүүд”, “Цэргийн албыг зохион байгуулах заавар” гэсэн хоёр шар номыг бараг л цээжлэх дөхлөө. Цэрэгт явагддаг хичээлүүдтэй маш сайн танилцлаа. АК, СКС, СВД гэх мэтийн буунуудыг судаллаа, буу сонирхдог байсан минь их хэрэг боллоо. Бусад олон заавар дүрмүүдийг судаллаа.

Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын Иргэн цэргийн харилцааны хэлтсийн дарга, хурандаа Ц.Цэвээнсүрэн, БЗД-ийн цэргийн хэлтсийн дарга, Л.Раднаасэд, 013 ангийн нэгдүгээр ротын захирагч, ахлах дэслэгч З.Энхбаяр, жагсаалын дарга, дэд ахлагч Б.Ариундэлгэр нартай утсаа улайдтал ярьж зөвлөгөө авч байсан. Харин миний үед цэрэгжилтийн хичээлийг маш сайн ордог байж дээ гэж бодогдож байна шүү.

“Тусгай салаа” киноны ерөнхий найруулагчаар “Цэрэг эрс”, “Охидын салаа” зэрэг хэд хэдэн цэргийн реалити шоуг найруулсан МҮОНТВ-ийн найруулагч Ж.Батбаяр, зөвлөх найруулагчаар Соёлын гавьяат зүтгэлтэн найруулагч Будын Жаргал гуай ажиллаж байна. Жаргал гуай бол МҮОНТВ-ийн алтан фондод хадгалагдаж буй олон теле жүжиг, цувралуудыг хийсэн, бурхан найруулагч гэж хэлж болох хүн дээ. Ерөнхий редактороор “Хэцүү анги”-ийн ерөнхий редактор Д.Эрдэнэцэцэг, ерөнхий зураглаачаар мөн л өмнөх киноны ерөнхий зураглаач Ж.Нямсүх, хөгжмийн зохиолчоор Аранзаа /Б.Бат-Эрдэнэ/ нар ажиллаж байгаа. Ерөнхийдөө өмнөх кинонд туршлагажсан баг ажиллаж байгаа гэж хэлж болно.

Дүрүүдэд гавьяат жүжигчин Б.Тунгалаг, жүжигчин Г.Золбоот болоод залуу жүжигчид тоглож байгаа. Түрүүчийн кино маань олон залуу жүжигчдийг гаргаж ирсэн. Энэ кинонд ч бас энэ үйл явдал давтагдаж таарна. Үүнд итгэлтэй байгаа шүү. За ингээд маш олон гэрэл зургууд байгаа. Үргэлжлүүлээд та бүхэнд үзүүлнэ ээ.

"Хэцүү анги" албан ёсны сайттай болжээ

"Хэцүү анги" киноны албан ёсны танилцуулга сайт нээгдчихсэн байдаг. Би мэдээгүй л яваад байжээ. Ийшээ орж сонирхоно уу?

ХӨШӨӨ ЭЭЖ

Хүмүүн цадиг цувралаас

/хөрөг/

Хөшөө ээж гэхийг анх сонсоод мэл гайхдаг байж билээ. Авга ахын хүүхдүүд бүгдээрээ хөгшин ээжийг тэгж дуудна. Би чихэндээ итгэхгүй дахин лавлан чагнана. Яахын аргагүй хөшөө ээж л гээд байна.
Хөгшин ээж урд хойд хормой нь элэгдэн сэмэрч, түмэн өнгийн нөхөөс тавьсан хүрэн даалимбан тэрлэгнээс салахгүй. Монгол бахиал хэмээн хөдөөгийнхөн нэрлэдэг арзгар ултай цэрэг хар гутлыг, тэр-рр тар-рр хийлгэн чирч, эв хавгүй алхана. Энд тэндээ нугалаа гарч, түрий нь эргэсэн тэр гутал нь онгож гандаад, хог дээр хаясан гутлаас ялгаагүй харагдана. Үхрийн баас, айраг цагаа наалдан хатсан түүнийгээ хөгшин ээж хэзээ ч арчиж тосолж үзээгүй. Арчаад тослоод өгье гэвэл “Бүл гэм” хэмээн үнэн голоосоо уурлаж, шувт татан авдаг. “Боль гэм” гэхийг тийнхүү яагаад ч юм “бүл гэм” гэж хэлнэ.


Намайг дөрөвдүгээр анги төгссөн жил авга ахынх Илийн Хүнхэрт зусахаар буулаа. Таван бээрийн цаана сумын төвийн ёотон цагаан, цэнхэр, ягаан барилгууд тоглоомын юм шиг жижгэрч, өнгө сүлэлдэн харагдах энэ зуслангаас айлууд сүүгээ зөөж тушаадаг байсан юм. Шинэ нутагт буугаад хоёр гурав хоноод байтал хөгшин ээж саахалтынх руу айлчин хийх боллоо. Бэргэн шинээр оёсон торгон дээл, цоо шинэ цагаан ултай савхин гутлыг хөгшин ээжид өмсүүлэх гээд ядчихлаа. Гуйж үзлээ, загнаж зандарч үзлээ. Цаадах нь буруу ишилсэн сүх мэт зөрүүдэлж, өөрийн дээлээ нэхнэ. Авга ах хөмсгөө зангидсан сууна. Бэргэний тэвчээр барагдаж,
-Муу ёр байгаа даа, гээд нулимсаа арчлаа. Гомдохоос ч биш яахав дээ. Далан хэдтэй хөгшин буурай хадам ээждээ олигтой хувцас өмсүүлдэггүй гэж нутаг усныхан хэнийг муу хэлэх вэ, мэдээж бэргэнийг л муулж таарна шүү дээ. Авга ах харин,
-Өөрөө мэдэг ээ. Тэр бахиал даалимбан тэрлэгийг нь гаргаад өг гээд цайгаа оочиллоо. Авга ахын том охин Гангаа баруун талын улаан авдраа дахин уудалж, шинэвтэр улаан даалимбан тэрлэг, ганц хоёр л өмссөнөөс хэтрээгүй бололтой тас хар бахиал гутлыг гаргаж ирэхэд хөгшийн ээжийн санаа амарч, өнөөхийг өмсөөд, тэр-рр тар-рр хийтэл алхсаар айл руу явсан даа, хөөрхий.
Тэр өдрийн маргаан үүгээр дууссангүй. Тамтаг болтлоо элэгдсэн дээл, хаях цаг нь хэдийнэ болсон бахиал гутлыг яаж ээждээ өмсүүлээд байх вэ илүү гэрт оруулж, бараан доогуур нуулаа. Саахалт Нацаг Нааяагийнд гийчин хийгээд буцаж ирсэн хөгшин ээж, хүүхдүүдэд чихрийн хувь тараагаад их л урамтай байна.
-Одоо наад шинэ дээл гутлаа өмс. Хуучин чинь хаяхаас өөр аргагүй болсон гэж учирлалаа. Авга ч хэдэн удаа хэллээ, бэргэн ч зөөлөн дуугарч эвтэйхэн гуйлаа. Гэвч хөгшин ээж тэс зөрүүдэлсээр. Сүүлдээ енгэнэтэл уйлж эхлэхэд нь миний сэтгэл хиртхийж, дотор харанхуйлж билээ.
-Аль гэм, тэр дээл гутлыг минь! Та нар яахаараа хүний үгэнд ордоггүй юм? Миний үгийг сонсдог хүн гэж байна уу? гээд л уйлсаар байлаа.
Яаж хэлээд ч ойлгохгүй өөрийнхөөрөө зүтгэх далан зургаатай ээждээ бэргэн бууж өгөхөөс өөр арга байсангүй. Орой болоход хөгшин ээж өнөөх л нөхөөс болсон тэрлэгний тамтаг, гандсан гутлын оронцогтойгоо тугал зэллэж зогссон юм. Тугал гэхээс авгын хэдэн тугал биднийг харахаараа ороолж чавхдаад, яагаад ч ойртуулахгүй. Харин хөгшин ээж,
-Өөв, өөв, хэмээн зөөлөн дуугарч, наанаас нь гутлаа чирэн алгуур ойртоход бараг л хүзүүгээ өгөх нь холгүй хөдөлгөөнгүй зогсож байгаад баригдаж, зэлнээ чагтлуулна.
Үүрээр төмөр хувин хүрд хүрдхийтэл дуугаран үнээ сааж эхлэх чимээ зэлнээс сонсогдоно. “Татаарай... Тавиарай!” гэж бэргэн хааяа чанга хэлнэ. Хөгшин ээж гутлаа тэр-рр тар-рр хийтэл чирэн, тугалаа татаж зогсдогсон. Үнээ саасны дараа зэлээ цэвэрлэж, үхрийн нойтон баас зөөж хатаана. Тэгээд хам хум унд уув уу, үгүй юу араг үүрч савар бариад, хэдэн тугалаа тавьж туугаад гарч одно. Араг дүүрэн аргал түүгээд тэр-рр тар-рр хийтэл алхсаар ирдэгсэн.
-Та бие амар сууж байгаач. Хүүхдүүд зэл цэвэрлээд, аргалаа түүчихнэ гэж бэргэн яаж хэлээд ч үгэнд орохгүй. Сурсан ажлаа хийсээр.
Долоо төгссөн жил хөгшин ээжийн тэнхээ муудсан юм байлгүй ус үүрч, аргал буулгахдаа биднээр туслуулдаг болсон юмдаг. Боль гээд байхад зөрүүдэлсээр хоёр арвын сав үүрэн худаг руу ирнэ. Ангидаа овоо чадалтайд тооцогддог би, авгын нэг ах хүү Түмэннасантай дамжилдан чүү чаамай өргөж өнөөх хоёр сав усыг нь үүрүүлнэ. Харин хөгшин ээж тэр хүнд усандаа түүртсэн шинжгүй, аанай л тэр-рр тар-рр хийтэл гутлаа чирэн алхсаар худгийн хойд дэнжээр давж оддогсон.
-Молцийхоор хоёр дөчит ус ганзагалаад ирсээн. Та боль гэж авга өдөр болгон гуйна. Хөгшин ээж тэс зөрүүдлэнэ.
Юмны учир ойлгох болсон гэж намайг тоож, бэргэн хууч хөөрнө. Хөгшин ээж зуухны баруун талд байх, өөрийн өмчний хуучин яйжиг сандалдаа суугаад, эмтэрхий шаазан аягандаа өрөмтэй дэвтээсэн боов идэж сууна. Чих хатуу тул бид хоёр юуны тухай яриад байгааг сонсохгүй, “Хөөлхий дөө, энэ мөн том болж байна шүү” хэмээн над руу харж нуухтсан нүдээрээ инээнэ.
-Хөгшин ээжид чинь ядахдаа аягыг нь солиод өгчихье гэхээр заавал аль эмтэрхий муу аяганд ууна гэж зүтгэх юм. Хадам эхээ ад үздэг гэж намайг амьтан муу хэлж байгаа даа гээд бэргэн санаа алдана.
-Чамайг ирэхийн өмнөхөн зузаан эсгий сонгоод, шинэ гудас өнгөлөөд өгсөн чинь хуучин навтсаа нэхсээр байгаад буцааж дэвсүүлсэн гэж эмэг эхийг минь надад ховлоно. Ингэж зөрүүдлээд байгаа хүнийг ачид нь ховлохгүй гээд ч яахав дээ. Хир даг болсон хуучин гудсаа дэвсээд, тэрлэгээ хошуулдан нөмрөөд унтахаар хэвтэж байдгийг нь би нүдэндээ дүрслэн бодоод санаа алдаж билээ. Маргааш нь хөгшин ээжтэй хоёулахнаа үлдээд, ярих гэж оролдсон минь санаанаас ер гардаггүй.
-Хөгшин ээж ээ!
-Өөв, хүү минь.
-Та шинэ дээл гутлаа өмсөж бай л даа. Амьтан хүн Цэднээ ахыг, бас бэргэнийг муу хэлнэ шүү дээ!
Хөгшин ээж минь сонсож байгаа шинжгүй амаа ангайж байна. Нэлээд удаан өмнөөс харж байснаа,
-Аан? гээд нуухтсан нүдээрээ инээлээ. Би дахин байдаг чадлаараа чихэнд нь өнөөх үгээ хашгирлаа. Хөгшин ээж минь энэ үгний учрыг яагаад ч ухаж ойлгохгүй байгаа шинжтэй над руу харж, нүдээрээ инээснээ,
-Хөөлхий дөө! гэж билээ.
Дээд сургуульд орсны хоёр дахь зунаа би хамгийн сүүлчийн удаа хөгшин ээжийг харсан. Хоёр жилийн цэргийн албанаас халагдсан үеэл ах Түмэннасантай би шуудангийн тэргээр цуг буулаа. Хөгшин ээж Түмэннасанг тэвэрч аваад асгартал уйллаа. Удаан гэгч уйлахад нь гэрт байсан хүмүүс бүгд чимээгүй болж, өрөвдөн харж байсан. Хайртай ач нь цэрэгт яваад алга болчихсон хоёр жил түүнд магадгүй хорин жил шиг удаан өнгөрөө биз дээ. Хөөрхий минь тэнхээ нь муудаад, өглөө тугал татахаас эхэлдэг өнөөх ажлуудаа хүчрэхээ байснаа яриад, аяганд дэвтээсэн нойтон боовоо хүлхээд сууж байж билээ. Тэр жилээс хойш би дадлага, энэ тэр гээд авгынд очилгүй тав зургаан жил болсон. Аав ээж хоёрыг яваад очихоор хөгшин ээж минь нуухтай нүдээрээ инээдэг.
-Хүү цэрэгт явсан уу?
-Тийм ээ.
-Ирэх болоогүй юу?
-Болоогүй ээ гэх яриа болдог байсан гэдэг. Сургуульд сурдаг, зуны амралтаараа очих боломжтой ч хот хүрээ хэсээд алга болчихдог хүүгээ ингэж л хэлэхгүй бол золгосонгүй гэж гомдох байсан учраас л тэр байх. Намайг Оросод явж байхад хөгшин ээж минь бурхан болж билээ. Дөрөв таван жил болоход зав гаргаад, очоод золгочих минь яав даа гэж би одоо харуусдаг.
Хүрээлэн буй хүн зон өөрийнх тухай юу бодож, юу ярьж байгааг хөөрхий хөгшин ээж минь яаж ойлгохов дээ. Түүний үед хатан хүн л торгон дээл, савхин гутал өмсдөг байсан. Их үнэтэй чамин зүйлийг эдэлж хэрэглэвэл хүүгийнхээ хайран мөнгийг үрэн таран хийчихнэ гэж айгаа биз. Чухам ийм л учраас зөрүүдэлж, тэмээний утас тэвнэнд сүвлээд, тамтаг болсон дээлэн дээрээ тэс өөр өнгийн даавууны өөдсөөр нөхөөс тавьж, навтас болсон гудсан дээр хажуулж, эмтэрхий аяганд хусам долоодог байсан. Ямар сайндаа л гэрээр дүүрэн гийчид ирээд байхад айлын хүүхдийн шээсэн дээрээ унагасан тал боорцгийг авч үмхэж бэрийнхээ нүүрийг түлж байхав дээ, хөөрхий.
Үхтэл үр харам гэдэг. Хөгшин ээж минь үхэн үхтлээ үрийнхээ ариун цагаан хөдөлмөрийн шимийг өөрөөсөө харамласан. Энэ хүний өгөөмөр сэтгэл мулгуу ач миний оюун бодолд асар том гэрэлт хөшөө болон үлдэж дээ. Хөгшин ээж гэх үгийг авгын хүүхдүүд түргэн хэлээд байгаа нь “Хөшөө ээж” гэж сонсогдож байгааг би сүүлд мэдсэн. Хөгшин ээж минь бурханы орондоо хөшөө мэт амгалан залраад, нуухтай нүдээрээ инээж л суугаа даа.

Маркетингийн арга ба 98 хувь

Буян Жагаа худалдагч болжээ. Үйлчлүүлэгч орж ирээд,
-Ханын шүүгээ өнгөлөгч авъя гэв.
-Та шил өнгөлөгч бас ав. Шүүгээ чинь гялалзлаа ч шил нь халтар бол ямар хэрэг байх вэ гэлээ. Үйлчлүүлэгч хоёуланг нь аваад гарав. Дахиад нэг бүсгүй орж ирэв.
-Шөнийн софи авъя.
-Та шил өнгөлөгч бас ав.
-Яагаад?
-Нөхөртэйгөө ажил хийхгүйгээс цааш, шил толио гялалзтал зүлгээд сууж бай л даа.


Сайхансамбуу гишүүн цусны шинжилгээний хариугаа авахаар эмчид очжээ.
-Таны цус 98 хувийн спирттэй гарлаа.
-Хоёр хувийн усны хольц гарах нь зөв шүү. Алтай гишүүн вискиг мөстэй уухыг зааж өгсөн юм.

ТАВАН АТГА НООЛУУРЫН ТӨЛӨӨ ТАЛ НУТГАА ЦӨЛЖҮҮЛСЭЭР

2002 онд бичсэн асуудал хөндсөн өгүүллээ нийтэллээ. Арваад жилийн өмнөх асуудал одоо ч амь бөхтэй оршсоор л байх болой.

Замд тааралдаж хэсэг зуур хууч хөөрөлдсөн малчин өвгөнөөс “Морь номхон уу?” гэж асуулаа. “Номхоон хүү минь. Хонины морь байгаа юм. Хонины ч гэж дээ, ямааны морь” гээд ямаа дийлэнх сүрэг рүүгээ харан ёжтой мушийж билээ. Монгол хэлний “хонины хүүхэд”, “хонины хишиг өдөр” гэх хэвшмэл хэллэгүүд удахгүй “ямааны хүүхэд”, “ямааны хишиг өдөр” болж солигдох нээ. “Төрийн сүлдэнд морь байх нь буруу, ямааг оруулъя гэвэл овоо олон хүн гараа өргөнө” гэж нэг малчин үнэн санаанаасаа хэлсэн юм. Нуруун дээрх хагас килограмм ноолуур нь ямааг монгол хүний оройн дээд шүтээн болгон хувиргаад байна.

Гэрэл зургийг М.Д.Эрхэмчухал

Монголын ямаа 1989 онд 4.9 сая байснаа 2001 онд 9.5 сая болж, хоёр дахин өсчээ. 1989 онд 3 хонинд 1 ямаа оногдож байсан бол одоо 6 хонинд 5 ямаа оногддог болж, хонь ямааны тоо бараг л тэнцчихээд байна.
Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль (ХААИС)-ийн Мал аж ахуйн тэнхимийн багш, доктор, дэд профессор Г.Самбуу “Ямаа хэт өсгөж байгаа нь буруу. Өнгөц харахад ашиг өндөртэй мал өсөж, мал аж ахуйд дэвшил гарч буй мэт боловч ямаа олширвол хэд хэдэн сөрөг үр дагавартай” гэж ярьж байна. Ямаа хэт өсөхөөрөө бэлчээрт нөхөж баршгүй хохирол учруулдаг ажээ. Эртний Грек ямааг дагнан үржүүлснээс ой модгүй болж байжээ. Сахарын цөл өргөжсөн нь ямааны тоог хэт өсгөсөнтэй холбоотой гэдгийг эрдэмтэд баталсан байдаг. Ямаа ургамлыг сорчилж иддэг амьтан. Идэхдээ зүгээр ч нэг идэхгүй. Мөлжиж иднэ. Хөлөөрөө цавчиж үндсийг нь ухаж иднэ. Ислэгт дуртай амьтан тул хөрсний эвдрэлийг барьж байдаг харгана бутыг сүйтгэж иднэ. Мөлжөөд үндсээр нь ухаад идчихсэн ургамал нөхөн сэргэхгүй нь тодорхой. Харгана бутгүй болохоор хөрс салхи шуурганд хийсч идэгдэнэ. Дээрх жишээнээс цөлжилтийн бурууг ямаа үүрнэ гэдэг нь харагдана. Мөн Монголд ургадаг 545 төрлийн ургамлын 470 төрлийг нь ямаа иддэг гэнэ. Тэгэхэд хонь 422, үхэр 328, тэмээ түүнээс бүр цөөхөн төрлийн ургамал иддэг нь судлагджээ. Хонь, үхэр, тэмээ ургамлын навч нахиа зэрэг нөхөн сэргэдэг оройн хэсгийг л иддэг байна. 450 кг жинтэй тэмээ тавхай томтой учраас гишгэлтээрээ хөрсөн дээр 0.44 кг/см2 даралт учруулж байхад, 35 кг жинтэй ямаа 1.25 кг/см2 буюу тэмээнийхээс 2.8 дахин их даралт учруулж, энэ хэмжээгээрээ бэлчээрийг илүү талхалдаг. “Цаг нэг л цөвүүн болоод байна. Чамлахааргүй бороо орчихоод байхад л ногоо гарахаа байчихлаа” гэж Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын малчин, жаран настай буурал Б.Дагвадорж толгой сэгсрэн халаглаж сууна. Сүүлийн 20 жилд бэлчээрийн ургац 20-25 хувь буурсан гэсэн судалгаа байдаг.
Доктор Самбуу цааш “Сүргийн бүтэц 4 хонинд 1 ямаа оногдож байхад хамгийн оновчтой. Өнөөдрийн байдлаар энэ харьцаа 1.2:1 болчихлоо. Ямаа олонтой сүрэг зуд болоход хамгийн түрүүнд хиардаг” гэж ярьж байна. Ямаа шээмтгий амьтан. Хониноос 30-40 хувь илүү шээдэг. Хонины хорголын 80-90 хувь нь өтөг болдог байхад ямааны хорголын 40-50 хувь нь өтөг болж бусад нь хөлддөг байна. Ямаа хонины бөөрөнд наалдан илчинд нь амьдарч явдаг мал. Гурав дөрвөн хонь нэг ямааны гаргасан шээс хөлдүүсийг биеийн илчээрээ гэсгээн дулаацуулж чаддаг. Харин хонины хажууд тэнцүү тооны ямаа зэрэгцээд байх тохиолдолд хот дулаацдаггүй гэнэ. Ямаа олонтой сүрэг зудад тэсвэр муутай байдаг нь ийм учиртай ажээ. Хэнтий аймгийн Баянмөнх сумын малчин Т.Галсан “Манайх 500 шахам ямаа, 300 хоньтой. Ямаа дийлэнх сүрэг тогтвор муутай байх юм. Тогтоогоод хариулъя гэхээр ямаа ногоог үндсээр нь ухаж идэх гээд байдаг бэлчээртээ халгаатай мал. Өвөл хот хөлдөх нь их. Бүл сайтайдаа л энэ хэдэн ямаагаа агуулдаг” гэж ярьж байлаа. Цаашдаа ямаа энэ хурдцаараа өсвөл байгаль орчинд хор уршигтай нь илэрхий. Иймээс ямааны тоог бууруулах шаардлага зүй ёсоор тавигдана.
“Ямаанд өндөр татвар оногдуулах замаар энэ байдлыг залруулж болно” гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Одоо мөрдөгдөж буй Хүн амын орлогын албан татварын хуулинд нэг ямааг 1.5 хонинд тооцож татвар ноогдуулахаар заасан. Харин Газрын төлбөрийн тухай хуулинд нэг ямааг 0.9 хонинд тооцож бэлчээрийн төлбөр ноогдуулах заалт бий. Тус хуулинд малчин өрхийн малын бэлчээрийн болон хадлангийн талбайн төлбөрийг чөлөөлөх тухай заалт ч байдаг. Хуулийн эдгээр заалтуудыг өөрчлөх шаардлагатай болжээ. Харин одоогоор Их хурлын ажлын хэсгээр хэлцэгдэж буй Газрын төлбөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн төсөлд Хангай, Хэнтийн уулархаг бүсэд бэлчээрийн жилийн төлбөр нэг хонинд 154 төгрөг, нэг ямааг хоёр хонин толгойд тооцож 308 төгрөг, Говийн бүсэд нэг хонинд 80 төгрөг, нэг ямаанд 160 төгрөг байхаар тогтоох санал оруулжээ. Малчин өрх бэлчээрийн төлбөр төлдөггүй байсан заалтыг хасахаар тусгажээ. Гэвч бодлого тодорхойлогчид өөрсдөө энэ өөрчлөлтүүд сүргийн бүтцийн зохистой харьцааг сэргээн тогтооход үр нөлөө үзүүлж чадахгүйг хүлээн зөвшөөрч байна. УИХ-ын Байгаль орчин хөдөөгийн хөгжлийн байнгын хорооны зөвлөх Д.Мягмарсүрэн “Энэ хуулийн төслийн заалт нь ямааны өсөлтийг хязгаарлаж чадахгүй. 500 ямаатай айл жилд ноолуураасаа ойролцоогоор 5 сая төгрөг олно. 500 ямааны бэлчээрийн төлбөр 154 мянган төгрөг нь тэдний хувьд 15 ямаанаасаа л авчих ноолуурын үнэ” гэсэн юм.
Төв аймгийн З.Болдбаяр, Баянхонгорын И.Буян, Сүхбаатарын Н.Чулуунбаатар, Г.Төмөртогоо, Булганы П.Батбаяр, Завханы Я.Доржготов нарын зэрэг олон малчинтай уулзлаа. Тэд “Нэг толгой нь л жилд арав хорин мянган төгрөгийн ашиг өгдөг ямаагаа бид өсгөхгүй гээд яах вэ” гэж байна. Нэгэнтээ УИХ-ын гишүүн Л.Цэвээнжав “Нам рейтингээ унагахаас айж малын татварыг нэмж чаддаггүй” хэмээн ам алдаж билээ. Ноён суудлаа бодно. Харц ноолуураа бодно. Ямаа мөлжиж, цавчилж, ухаж, талхалсаар. Монгол нутаг цөлжсөөр.