МАЛЧИН БОЛООГҮЙ ХҮН

/хөрөг/
Өрхийн тэргүүн
Ухаа Аргалантад нэгэн айл нутаглана. Шилүүстэй сумын хурган дарга нар энэ айлд буусан тухайгаа “Цэнддоо хүүхдийнх өвс тэжээл хангалттай, мал нь сайн өвөлжиж байна” хэмээн нэгдлийн даргадаа илтгэнэ. Тэр өрхөд сургуульд орох болоогүй шөвгөр шар хүү, хүүгийн хөгшин ээж хоёр бүртгэлтэй. Сумаас “Соёл бригадын малчин Цэнддоод төдөн кило мах, тэдэн литр сүү тушаах албан ноогдол оногдуулсан болно. Энэ бүхнийг та сайн дурын үндсэн дээр тушаах ёстой” гэсэн улаан тамгатай бичиг ирнэ. Аавынхаа гэрт бус хөгшин ээж дээрээ байх хүүгийн нэрээр Шилүүстэйд нэгэн өрх данслагдсан нь эднийх байлаа.
1970 онд өрхийн тэргүүн гуай найман нас хүрч сургуульд орсноор сумын төвд нүүж ирлээ. Энд кино гэж нэг айхавтар гоё юм гарах. Тавин мөнгөний үнэтэй. Цэнддоо гарсан кино бүрийг үзэх сонирхолтой бол хөгшин ээж нь “Дайн байлдаан, алаан хядаантай киног хүүхэд үзэх муу” хэмээн хорино. Хааяа л нэг мөнгө өгнө. Хүү, хөгшин ээжийнхээ хөлд суух арга сэднэ.
-Энэ өрхийн чинь тэргүүн би билүү, та билүү?
-Иш, миний хүү байлгүй яахав!
-За тэгвэл мөнгөө би барьж байя гэсэн яриа хийж үзсэн нь ч бий.
1980 онд өрхийн тэргүүн Улаанбаатарт суралцахаар одоход “Одоо танайхыг танаар нэрлэнэ” гэж сумын удирдлагууд хэлэхэд хөгшин ээж “Юу ярьж байгаа юм? Миний хүүг амьд байхад” хэмээн уурласан гэдэг. “Монгол улсын түүхэнд хоёр өрхийг зэрэг толгойлсон анхны хүн дээ, би” гээд Цэнддоо инээдэг.
Кино механикч
Хөгшин ээжээс тавин мөнгө ивэлгэх арга саам ховордсоор. Кино механикчийн хоёр хүү нэг ангид сурдаг байсныг мань эр дааж аван, хичээл давтуулдаг болов. Механикчийн хүүхдүүдийн талаар багш нарын ам ч сайжирлаа. Ингээд кинонд үнэгүй орох эрхтэй болох нь тэр. Удалгүй тэрхүү кино механикч Очиржав гуайн хичээллүүлдэг “Өсвөрийн кино механикч” дугуйланд элсэн суралцаж, кино гаргадаг болж “томров”. Дунд ангийн сурагч “өсвөрийн кино механикч” дотуур байрнаасаа уригдаж залагдан, оройн кино гаргах болов. Долоо хоногт ганцхан удаа бүтэн сайнд гардаг кино гэгч тэр чухал юмыг хэзээ ч үзэх бүрэн эрхтэй хүн суманд ганц Цэнддоо л байж.
Малчин бүү бол...
Хөгшин ээж нь “Сургууль соёлын мөр хөө. Миний хүү, малчин болж энд үлдэх ёсгүй” гэж байнга захина. Дал наяад онд мал өсгөх ажилд улс онцгой анхаарал тавьж байлаа. Орон даяар сумдын сургуулийн гуравдугаар улирлын амралтыг урт болгож малчдын хүүхдүүдийг социалист өмчийг өсгөн үржүүлэх нөхцлийг бүрдүүлнэ.
Цэнддоогийн өвөлжөөний баруун оройгоос сумын төв ил харагдана. Хурганы уут үүрээд хонь хариулж явахдаа сумын төв рүү байн байн дурандаж мөсөн дээр гулган тоглох хүүхдүүдийг харж, “Ямар азтай нь сумын төвийн айлын хүүхэд болж төрдөг байна аа” гэж атаархана. “Нам засаг ямар энэрэнгүй бус байна аа” ч гэж бодно. Хөгшин ээжийн хэлсэн үгийг “нам засаг” ийнхүү яс маханд нь шингэтэл мэдрүүлсэн хэрэг. Тэрхүү сарын “амралт” бүтэн жил шиг л санагдаж, арайхийн нэг юм дуусдаг байв. Тэгээд ч дулаан дотуур байранд бэлэн хоол идчихээд, “нийгмийн халамж”-д байгаа хүүхдүүд малаас зугтаадаг болох нь мэдээж. Цэнддоогийн “Голын тэртээх гацааны хавар” номоос энэ бүхэн нүдний өмнө дурайн тодордог.
Арын хаалга
Далаад оны хүүхдүүд ном их уншина. Цэнддоо ч мөн адил номноос салахгүй. Нэг өдөр хүү сумынхаа номын санд анх орж үзээд, ийм олон ном байдаг аа гэж гайхан, лусын санд ороод ирчихсэн юм шиг л санаж алмайрч байж. Сумын номын сангийн эрхлэгч Марууш гуай Цэнддоод их сайн. Номын сангийн эрхлэгч ном уншдаг хүнд сайн байхаас ч яахав, дуртай номоо шилж, хоногоор авч уншдаг болов. Анх удаа арын хаалга гэдэг юмны бариулыг атгаж үзсэн хэрэг.
Номтой холбоотой сонин түүх түүний амьдралд их. Аймгийн сургуульд ирж ном уншдаг олон хүүхэдтэй найз болсны нэг, Эрдэнэхайрхан сумын Бат-Очир гэх хүү “номын хулгай бол хулгай биш” гэх үг дуулаад сумын номын сангаасаа шуудай ном хулгай хийсэн паянтай. Тэр “социалист өмч хулгайлсан” хэрэгт татагдах дөхсөнөө ярина. Номыг нүдэнд харагдтал ярьж өгөх найз ч таарна. Хоёр сумын зааг Хужиртайн голд зусаж байхад нь Отгон сумын хүү тааралдаж Наваансүрэнгийн “Минжий Хангай”-г хоёр өдөр хонины ээлж тааруулж ярьж өгсөн нь санаанаас гардаггүй. Сүүлд нь тэр номоо аваад унштал тэр нөхрийн ярьж өгсөнд ерөөсөө хүрээгүй гэдэг. Өнгөтөөр ярина гэдэг л тэр байж.
Хүндтэй бас хөдөлмөр өдөртэй
“Монцамэ” агентлагт насаараа сурвалжлагчаар ажилласан Цэрэннамжил гуай тэр үед Шилүүстэйд багш хийж байж. Түүний удирддаг уран зохиолын дугуйланд Цэнддоо явж, шүлэг бичнэ. Удалгүй “Пионерийн үнэн” сонинд шүлгээ нийтлүүлэв. Аймгийн зохиолчдын номд шүлэг нь орж хөл газар хүргэлгүй хөөр болж байсан нь санаанаас нь гардаггүй. Ном сонинд бүтээл оруулна гэдэг их том хэрэг байсан учир сурагчид, багш нарын дунд хүндтэй. Түүгээр ч барахгүй Эвлэлийн хороогоор дамжин бичлэгийн шагнал нь ирж бас “хөдөлмөр өдөр”-тэй золгов. Найзууддаа чихэр авч өгч томордог боллоо.
Ер нь яаж яваад зохиолч болчихсон бэ? гэх жижүүрийн асуултад Цэнддоо их хоржоонтой хариу барьдаг. “Хүмүүс, тэр ч эмээ минь, энэ ч өвөө минь над уран зохиолын авшиг өгсөн гэцгээдэг. Над бол тийм юм байхгүй” гэж хэлээд инээнэ. “Бас одооны хүмүүс харц малчин гаралтай гэхээ болиод тайж угсаатай гэж намтар түүхээ ярих нь их болсон. Харин би бол ядуу малчин ардын л хүүхэд” гэнэ.
Ухаа Аргалант гэх түүний бага нас өнгөрсөн өвөлжөө нь их сайхан газар. Завхан голын хойд эргийг эмжин орших хүрэн уулсын бараг оройд шахам урагшаа харсан задгай аман дахь өвөлжөөнөөс нь Дэлгэр, Гуулингийн тал цэлийн униартаж, цаахнатай нь Алтайн нурууны салбар уулс номин цэнхэртэн дүнхийнэ. “Тэр өндрөөс нэг их гоё цэлийсэн тал харагддаг. Шөнө түүгээр гэрэл гялалзаад л машин явна. Өдөр нь тоос татаад л. Хүн мөрөөдөмтгий болохгүй байхын аргагүй. Алсад Сэрхийн нуруу нэг их гоё хөх цэнхэр уул харагдана. Үлгэрийн юм шиг. Тийшээ явж үзэх юмсан, хөв хөх чулуутай, хөв хөх өвс ургамал ургадаг байх даа гэж боддог байж” хэмээн бага нас, нутгаа дурсах дуртай.
“Тэнэг”
Аравдугаар ангиа төгсөөд, конкурс гэгчид орж МУИС-ийн сэтгүүл зүйн анги авлаа. Тэгтэл бөөн шуугиан тарих нь тэр! Бүхэл бүтэн аймгийн тэр олон хүүхдээс хоёрдугаар байрт шалгарчихаад дотоодын хуваарь авдаг “тэнэг” хэмээн цоллуулав. Ардчилсан Герман, Ташкентийн их сургуулийн хууль зүйн анги гээд гадаадын хуваарь байсныг тоогоогүй хэрэг. Зарим нэг багш нь уурлан “Үгүй чи чинь, тийм сайхан хуваарь байсаар байтал авдаггүй янзын хүүхэд вэ” хэмээн загнаж зандарч ч үзжээ.
Филатоваг үл тоов
Их сургуульд шүлэг зохиолоо үргэлжлүүлэн бичсээр. Тавдугаар курсдээ “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд зурагтай шүлэгтэйгээ гарч бөөн баяр болов. Шагналаа авч найзуудаа дайлж баярлаад таваг хагалсан хэргээр цагдаад баригдлаа. Өнөөх нь гай болж “Хүүхдийн төлөө фонд”-ын таваг болж таарав. Ингээд л “Цэдэнбал Филатоваг үл тоомсорлосон хэрэг” үүсч, сургуулиас хөөхдөө тулж, Дулам, Долгоржав багш нар нь хөөцөлдсөний хүчинд арай гэж нэг жилийн чөлөө болж байв.
Хойтон нь Цэдэнбал, Филатоватангууд нь хувь заяаны шоглоомоор ч юм шиг унахад, Түдэв гуай Цэнддоог “Үнэн” сониндоо авав. Хэдий амаргүй үе байсан ч Түдэв эрхлэгч Ху намын төв хэвлэлд өөр уур амьсгал оруулахаар зүтгэж, Цэрэнжав, хоёр Батмөнх нарын сэтгүүлчид, гэрэл зурагчин Цацралт, шог зураач Цогтбаяр зэрэг залуусаар цус сэлбэж байсан нь тэр.
Тэгж байтал анхны номыг нь Д.Сүрэнжав гуай өлгийдөж “Шинэ нахиа” нэртэй гурван залуугийн шүлгийн хамтарсан түүвэр болгон хэвлүүлэв. Дараа нь “Амь халуун” хэмээх анхны бие даасан шүлгийн номоо хэвлүүлсэн байдаг. Харин ерээд онд “Үг” сонинд очсоноор фельетон бичиж эхэлжээ. “Харахад эсрэг тэсрэг юм шиг боловч яруу найраг, шог зохиол хоёр чинь их ойрхон эд шүү дээ” гэж тэр хэлдэг.
Цөлөгдөх юм хийсэн нь...
Ажилд орсон жилээ Октябрийн баярын жагсаалд явж байтал Байды гуай түүнд “За, энэ талбай дээр чинь уул нь ингэж жагсаж байх газар биш, цам харайж байх ёстой юм ш дээ” л гэж. Шинэ залуугийн нүд орой дээрээ гарчихаж. Надаар үг алдуулах гээд байгаа юм биш байгаа гэж ч хүртэл бодогдсон гэдэг. Яваандаа “Тоншуул”-ынхантай танилцав. Тийшээ орж аймаар хэрнээ чагнаад зогсоод баймаар цууралтыг нь сонсоно.
Цэнддоо 1989 онд “Малыг малчдад” нийтлэлээ бичээд, их айсан гэдэг. “Хөдөлмөр” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга Ганболдод бичсэнээ аваачиж өгөөд, намайг Москва руу явсан хойно л тавиарай гэж захижээ. Буцаад, онгоцны буудалд буутал нь нэг танил нь гүйж ирээд, “За, зарим нь их буруу гээд, зарим нь зөв гээд л байна” гэхэд нь дотор палхийж, “Би ч буруу юм хийчихэв үү дээ” гэж бодогдов. “Ингэж чөлөөтэй юм шиг хөдөлгөж байгаад л, гэнэт сэхээтний төөрөгдөл гээд л буцаагаад алчихдаг юм шүү” гэж хашир нэг нь айлгана. Нээрээ нялх нойтон хүүхэдтэй минь цөлчих вий гэж их айна. Тэгж байтал 90 он гарч ардчилсан хөдөлгөөн эхэлж санаа амраав. Нэгдэлжих хөдөлгөөнийг мэдэхгүй 1962 онд төрсөн залуу, сэтгүүлчийн мэдрэмжээр энэ өгүүллийг бичсэн хэрэг. Нэгдэл гэдэг юм ерөөсөө л болохгүй байна гэдэг санааг нь хүмүүс их талархаж хүлээж авсан байдаг.
“Зөв юмыг түрүүлж дуугарч, зориг гаргаж чадсандаа бахархаж явдаг. Энэ бүх үзэл бий болоход 1984 онд Баабартай танилцсан маань их нөлөөлсөн” гэж тэр ярина. Тэр үед Польшид сурдаг гэх залуу оюутнуудтай уулзаж, гар бичмэлүүдээ уншуулж явсантай ойртож танилцсан хэрэг.
...Монголд фельетон гэгчийг бий болгосон шог зохиолчийн тухай өгүүлэхэд ийм байх юм. Сүүлийн жилүүдэд “Өдрийн сонин”-ы орлогч эрхлэгчийн цаг наргүй албыг залгуулах зуураа энэ хүн “Хаврын арван долоон учрал”, “Ерээд оны Тунгалаг Тамир”, “Голын тэртээх гацааны хавар”, “Марко Поло Монголд байсан нь”, “Соёлоор довтлох морьтон” гээд олон ном туурвиж, уншигчдадаа хүргэжээ. Бямбажавын Цэнддоо хөгшин ээжийнхээ захиасыг биелүүлжээ. Тэр малчин болоогүй хүн.

ГАЛЫН БУРХАН

(хөрөг)
Алдаж болохгүй...
“ТЭЦ-4” хэмээх том цахилгаан станцын Турбин цехийн машинист гэхийг сонссон хэн хүний бодолд ширвээ сахалтай, ширүүн харцтай, шөрмөслөг чийрэг эр ургана. Гэтэл станцын ажилчид нь шонх Нараа хэмээн өхөөрдөх хочлохын хооронд дууддаг, жижигхэн бүсгүй энэ албыг залгуулдаг. Станцын ажил хүнд. “Эвдрэл гарчих вий. Алдаа гаргаад машинаа зогсоочих вий” гэсэн байнгын сэтгэлийн дарамттай ажиллана. Хэр баргийн эрийг тогтоомгүй энэ дарамтыг турьхан эмэгтэй хаанаа тээж, яаж дааж явдаг юм бол доо гэмээр.
1991 онд болсон явдал Нараагийн санаанаас гардаггүй. Турбиний 5 дугаар машины тохируулгын систем гэмтэлтэй гэдгийг хэн ч мэдээгүй байлаа. Хянах самбарт бүх юм хэвийн зааж байсан хэрэг. Графикийн дагуу 4 ба 6 дугаар машиныг явуулах ёстой учир ном дүрмээ баримтлан 5 дугаар машинаа зогсоотол “түс тас түс” гэсэн муухай дуу гарч, гэрэл унтарч харанхуйлснаа буцаж асах нь тэр. “Яав, ийв” хэмээн тэвдэж, сандран харвал машины клапан уурын хаалт нь онгорхой үлдчихсэн байлаа. Өндөр даралттай уур шугам хоолойг зад татаж, хоолой тасран доош унаж, уур манан хадав. Станцад том осол гарах нь энэ.
Бүх дарга нар дуудагдаж ирлээ. Ирсэн хүн бүр юуны түрүүнд “Хүний амь эрсдээгүй биз?” хэмээн түгшсэн нүдтэй асуугаад, “Хүн эрсдээгүй л бол, бусад нь болно оо” гэж хэлээд амьсгаа авна. Шөнийн ээлжинд гарсан машинист бүсгүй өглөө буухгүйгээр өдөржин ажиллаж, хоолонд ч орж чадахгүй байгааг ажигласан дарга нь түүнийг хоолны газар руу бараг чирэх шахам орууллаа.
-Үгүй, би хоолонд орохгүй.
-Битгий уйл!.. Энэ чиний буруу биш. Техникийн буруу!
Ийм яриа дарга машинист хоёрын хооронд болов. Бүр орой гэртээ очсон хойноо ч уйлсаар л байсан гэдэг. Сэтгэл маш гүн хямралд автсан байлаа.
Хэрэв машины ойр хүн байсан бол түлэгдэж, амь насаа алдаж, аюул болох байж. Энэ алдаа станцад хэдэн саяар тооцох хохирол учруулсан байдаг. Энэ мэтчилэн том бага ослоор машинаа зогсоож уйлах үе зөндөө. Алдаан дээрээсээ л суралцаж, шинэ тоног төхөөрөмжийн учрыг өөрсдөө л олно. Машинистын хариуцлага дэндүү өндөр.
Зүүдэнд ч ороогүй хуваарь
1979 оны хавар Пүрэвжавын Наранцэцэг гэх жижигхэн шөнтгөр охин Дарханы политехникумын дулааны ангид суралцаж эхлэв. Нэг багш нь яагаад ч юм “кочегар болно шүү, та нар” гэж байн байн хэлнэ. Наранцэцэг уурын зуухны бөөн утаа тортгон дунд, ам хамраа битүү боочихоод, улаан галаар төөнөх зуухны ам руу том гэгчийн хүрзээ дааж ядан нүүрс шидлэн зогсож байгаагаар өөрийгөө төсөөлнө. Аймшигтай. “Яаж кочегар хийнэ ээ, яаж тэр нүүрсийг нь зөөнө дөө” гэж охид хоорондоо ярьж, шанална.
Тэгээд ч тэр энэ мэргэжлээ өөрөө сонгоогүй. Ангидаа хамгийн сүүлд жагсдаг намхан охин “оёдолчин болно” гэсэн бодолтой, “кочегар” хийх тухай зүүдлээ ч үгүй явж. Дарханд наймдугаар анги төгсөөд Политехникумын нефтийн ангийг сонгоод, “мөрөөддөг мэргэжил нь биш ч гэлээ эмэгтэй хүнд тохирох гоё ангид орох нээ” гэж баярлаж байтал нь “Орхон”-ы сангийн аж ахуйн захирал арын хаалгадаад хуваарийг нь дүүдээ өгчихдөг байгаа. Ээж, ангийн багш хоёр нь хөөцөлдөж үзсэн боловч нэмэр болсонгүй. Шалгалтын комиссынхон ардын хүүхдийг хоосон үлдээж хэл ам татлахаас жийрхэж дулааны ангийн хуваарь өгөөд, “орчихсон хойноо мэргэжлээ сольж болдог юм” гэж хуурсан нь тэр байлаа.
Юм бүхэн хаалттай байсан цаг. Хорвоогийн бор хоногууд ар араасаа цуварч, Наранцэцэг хичээлдээ гүйсээр. Нэг сургуулиа хаяж нөгөө сургуулийг сонгоно гэдэг, социалист монголоо орхиж хөрөнгөтөн америкийн иргэн болохтой бараг дүйцэх хэцүү зүйл байв. Аав нь армид улс төрийн орлогчийн албанд насаараа зүтгэсэн хүн болохоор юманд зарчимч.
-Миний охин, юмыг хийвэл хийсэн шиг хий. Сурвал сурсан шиг сур... гэхчлэн сургана.
Харанхуйд үзэгдсэн гэгээ
Хоёр жил сурчихсан хэр нь мэргэжлийнхээ тухай төсөөлөлгүй, “кочегар л болж дээ” гэсэн харанхуй бодол нь хэвээрээ. “Сурвал сурсан шиг сур” гэсэн аавын үгийг санан “дэмий л” онц сайн сурна. Харин мэргэжлийн хичээл эхэлж, Оюунгэрэл багшийн ойлгомжтой сайхан лекцүүдээс юмны учир тайлагдаж эхэллээ. Турбиний хичээлийг Мандал багш нь нүдэнд харагдтал заав. Станцад дагуулж очиж турбин гэгчийг үзүүллээ. Тэрнээс хойш л турбинээр дагнаж суралцах бодол төрж, санаандгүй учирсан мэргэжлээ жинхэнээсээ сонирхох болов. Энэ нь харанхуйд гэгээ үзэгдсэнтэй зүйрлэх, санаа бодол уужруулсан сайхан үе эхэлсэн хэрэг байлаа.
1983 оны 5 сарын эхэнд өнөөх хэдэн “кочегар” маань ажиллах станц дээрээ анх ирцгээв. Дулааны ангийг 25-уул төгссөнөөс ес нь Улаанбаатарын “ТЭЦ-4”-т хуваарь авсан нь энэ байлаа.
Гэвч ажиллах турбин нь босох болоогүй, станцынх нь суурь л дөнгөж тавигдаж байлаа. Шугам хоолойнуудын монтажийг орос мэргэжилтнүүд хийж байсан болохоор “шинэков”-уудад хийх ажил байхгүй. Станцын захиргаа тэднийг газар газар луу илгээнэ. Гурилын үйлдвэрт шөнийн ээлжинд гарч, махкомбинатын хиаман цехэд ч ажиллаж үзэв. Зуслан руу татаж байсан цахилгааны шугамын шонгийн нүх ухсан нь мэргэжилдээ хамгийн ойртсон ажил нь болов.
1983 оны 10 сард станц ажиллаж эхлэхэд Наранцэцэг Турбин цехийн төв насос станцын машинист боллоо. Алсаас бүрхээр шиг харагддаг уурын тогоо, гардер дээр ажиллаж эхэлсэн нь энэ. Станцад орж байгаа хүн анх энд ирдэг, турбиний машинист болохын тулд доороос нь эхлэн шат дамжлага бүр дээр ажилладаг жамтай.
Танилцах дадлагын үеэрээ станц дотор нүүр амаа битүү боочихсон цэвэрлэгээ хийгээд зогсож байсан халтар царайтай эгчийг харж инээгээд загнуулж байснаа ангийн найз Энхтуяатайгаа ярьж, хоёр биенээ шоолно. “Одоо тэгтэл өөрсдөө халтар царайлаад зогсож байна” гэж ярилцана. Станцын ажил ийм. Оросын мэргэжилтэн багш нь нямбай байхыг шаардаж, шалан дээр ганц электродны тасархай хэвтэж байхад л цэвэрлэгээ дутуу хийсэн байна гэнэ. Ажил дутуу бол ээлж бууна гэсэн ойлголт байхгүй.
Байлдагчаас бага түрүүч
Удалгүй сургууль төгссөн мэргэжилтэй хүн гээд дотогш турбин цех рүү орууллаа. Социалист уралдаан дүгнэж, арчих материал цуглуулж, нормын бээлий оёж, ээлж бригадаараа уралдана. Титов гэх их өндөр оросыг дагалдаж, бойлерын машинист, пенийн машинист гэхчлэн шат дамжлагуудад дараалан ажиллаж, байлдагчаас бага түрүүч гэдэг шиг л шат ахисаар.
90-ээд онд байдал их хүнд байлаа. Байсгээд л станц “орилно”. “Нооль” зогсоно. Техник муу. Пенийн сальник өдөрт хэд задарна. Зогсоохоос өөр аргагүй. Шөнө нойргүй хонож, засна. Шат дамжлага ахих тусам л айдас төрнө. Тоноглол зогсвол тог тасарна, тог тасрахаар хариуцлага хүлээнэ.
1986 онд туслах тоноглолын машинист хийж байтал, турбиний машинист бол гэлээ. “Хийж чадахгүй байх аа” гэж Наранцэцэг их айв. Ээлжийн дарга Гантөмөр: “Сургуулийг нь төгссөн юм чинь. Мэргэжил эзэмш” гэж шахлаа. Нөхөр болон хамт олноосоо “Хий, чи чадна” гэсэн урмын үг сонсоод зориглов.
Ганц алдахад л хүний амь эрсдэх осол гарч болох өндөр хариуцлагатай ажлыг ингэж л хүлээн авч байжээ. 110 төрлийн параметрийг нэг дэлгэцэн дээр багтаасныг хянаж ажиллана. Энэ нь энгийн хүний нүдэнд Менделеевийн үелэх системийг компьютерийн дэлгэцэнд байрлуулчихсан юм шиг л жирэлзэж харагдана.
Эх орны тулганд гал тасрахгүй
“Кочегар” болно доо гээд юугаа ч мэдэхгүй явсан жижигхэн охин станцдаа 23 жил зүтгэж, одоо ажлаа арван хуруу шигээ мэддэг машинист болжээ. Түүний тухай станцынхан ам сайтай. “Нараа эгч их туршлагатай. Инженерүүд бидэнд асар их түшиг болдог хүн” гэж станцын диспетчер, инженерүүд ярина. Станцад анх хөл тавьж байгаа залуучууд ихэвчлэн Наранцэцэгийн шавь болж, түүний гараар дамжиж машинист болдог. Одоо найм дахь шавьтайгаа ажиллаж байна. Наранцэцэг “Багш гэж дуудуулах эрх тэр бүр хүнд олдохгүй” гэж олзуурхаж, бас турбин цехэд анх ирэхэд дарга нь байсан Пүрэвсүрэн, ашиглалтын инженер Жанцанбал нарын олон багш нараараа бахархаж буян санаж явдаг.
83 оныг бодвол станцын тоног төхөөрөмжүүд шинэчлэгдэж, регулятор автоматууд суурилагдаад, харьцангүй ажил хөнгөрөөд байна. Хуучны тоосон системийг өөрчилж, тээрэмтэй болгосноор осол аваарын түгшүүр ч багасчээ. Хүнд нөхцөлд ажилладаг болохоор цалин хангамж өндөр. Өндөр зэрэгтэй ажилчин сард гар дээрээ 300 мянган төгрөг авах энүүхэнд. Ажилтнуудын амьдрал баталгаатай. Үүндээ тэд өөдрөг явдаг.
“Ажлын гараа ч станцаас эхэлж байлаа. Амьдрал минь ч эндээс эхэлсэн” гэж Наранцэцэг ярьдаг. Нэг ээлжинд ажилладаг Хүрэлбаатар хэмээх залуутай сэтгэл нийлж, гал голомтоо асаагаад олон жил болж, төр улсдаа бүл нэмж явна. Хүү нь ТИС-ийн Сэргээгдэх эрчим хүчний ангид сурч байгаа. Удахгүй аав ээж шигээ ард олондоо илч гэрэл түгээдэг мэргэжилтэн болно. Охин нь 10 дугаар ангид сурч байна.
Станцынхан баярын үеэр ч амардаггүй нь мэдээж. Шинэ жил, 31-ний орой станцын удирдлага ажлын байранд нь биечлэн ирж баяр хүргэж, бэлэг гардуулна. Баяраар ээлж таарвал хүүхэд шиг л “бэлэг авна” хэмээн баярладаг. Он солигдон шампан дарс тулгах мөчдөө “Бидний хүчинд л Ерөнхийлөгчийн мэндчилгээ орон даяар түгж байгаа” хэмээн бахархана. Ингээд хэдхэн секундын гэж болох ёслолын дараа шууд ажилдаа ордог. Эх орны тулганд гал тасрах ёсгүй.

МОНГОЛ БАНХРЫН ХУЦАЛТ

(фельетон)
Уул уурхайн тал дээр монголчууд нэвтэрхий толь л гэсэн үг. Ёстой дэндүү мэднэ дээ! Оксфордын их сургууль төгссөн хэдэн инженер нийлээд, хэдэн сар сууж байж хийх тооцоог захын нэгэн билэг танхай малчин сонинд ороосон улаан дүнсээ уугиж дуусах зуурт цээжээрээ бодож орхино. Тэгээд “Энэ ордыг ухаж зэс гаргаад зарвал олсон мөнгөөрөө уртаашаа гучин ширхэг Улаанбаатар хотыг худалдаж авах юм байна” хэмээн шарласан шүднийхээ завсраар сийгүүлнэ.
Долоон буудлын Долгор эмээ долоон долоо - дөчин есөн жилийн өмнө долдугаар анги төгссөн хүн. Түүнийг Сүхийн талбай дээрх жагсагчдын дунд байхад нь телевизийн сурвалжлагч ярилцлага авч л дээ.
-Та хэний талын хүн бэ?
-Би ардчиллын талын хүн! Ардчилал зах зээлээ хамгаалан тэмцэж байна! Ашигт малтмалын ашгаас ард түмэнд өгөх ёстой, манай төр гадаадын компаниудад ямар ч хяналт тавихгүй байна. Уул уурхай гэдэг бол... гэж ирээд л торохгүй дуржигнуулав.
-Ашгийг ард түмэнд хуваарилах гэдэг чинь коммунист зарчим, бас социализмын үед л бүх үйлдвэр уурхайг төр хянаж захирч байсан юм биш үү? Та тэгэхээр ардчиллын талын хүн мөн гэж үү хэмээн сурвалжлагч гайхлаа.
-Аа, энэ муу гадаадын тагнуул телевизийн сурвалжлагч байна! Хөөе манай талынхаан, энэ эх орноо худалдсан янхныг гөвшөөд өг! хэмээн бархирмагц Долгор эмээгийн талынхан сурвалжлагч бүсгүйн нүүрийг маажиж, хувцсыг урж, микрофоныг нь хуга цохиод хөөж явуулав.
Долоон буудлын Долгор эмээгийн яриад байгаа “ашгийг ард түмэнд хуваарилах” агуу том санааг социализм коммунизмын эдийн засгийн онол судалж өд сөдөө ургуулаад хожим зах зээлийн эдийн засаг гэгчийг нэвтэрхий мэддэг болсон ихийг мэдэгч аугаа их эрдэмтэд дэвшүүлж байгаа гэлцэнэ.
“Бөх мэддэггүй хүнийг хэн монгол гэдгийм” гэх үг хуучирч одоо Уул уурхай мэдэхгүй бол монгол биш гэх болж. Эрүүл мэндийн экс сайд Гүндалай нь уул уурхайн нарийн ширийн юмыг уурхайчин аавын гэрт төрөөд насаараа уурхайд зүтгэсэн хүн шиг л мэдэж ярих нь бахдалтай.
-Монгол орны газрын баялаг бол ард түмний өмч! Тийм учраас орд газруудын ашгаар бэлгэвч аваад ард түмэндээ үнэгүй тараая! Уул уурхай гэдэг бол... гэх мэтчилэн цогтой халуунаар илтгэж ард түмний нижигнэсэн алга ташилтаар шагнуулсаар явна.
Эрүүл мэндийн сайдаа сэнтийд нь залахдаа Уул уурхайг мэддэг эсэхийг нь гол шалгуур болгосон нь сод монгол хүмүүнээс өөр хэн ч бодож оломгүй туйлын зөв шийдэл байж. Аль ч талаас нь бодоод үзэхэд ДОХ-ын нян шүдний чигчлүүр дээр хэдэн секунд амьдрах чадвартайг мэдэх нь Монголын эрүүл мэндийн сайдад огт хэрэггүй, зэс алт хоёрын аль нь үнэтэйг мэддэг байх нь нэн чухал.
Их хурлын далан зургаан эрхэм мэргэн гишүүнийг ч бас энэ шалгуураар сонгожээ. Тэд багш, эмч, хуульч, худалч, бариач, илээч гэх зэрэг янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүс байдаг хэдий ч уул уурхайн асуудлаар хэдэн жилийн лекц уншиж дөнгөх мэдлэгтэй улс.
Гоц ухаант гишүүд маань алт зэсийн үнийн гэнэтийн өсөлтийн ашгийн албан татвар хэмээх хосгүй гайхамшгийг бодож олсноор Монголд ашигт малтмалын хайгуул хийдэг Канадын арван хэдэн компани ганцхан өдрийн дотор бирж дээр нэг тэрбум хол давсан доллар алдаж дэлхийн чихийг дэлдийлгэсэн гэж байгаа. Тэрхүү хосгүй гайхамшигт татварыг генекологч мэргэжилтэй мэргэн гишүүн сэтгэснийг цэцэн билигт гишүүд нэгэн зэрэг дуу алдан дэмжиж, тэр мөнгөнөөсөө хүүхдийн арван мянгаа өгье гэж баярлацгаасан билээ. Даанч амны хишиг нь ардаа гарсан муусайн юмнуудын аз дутаж алт зэсийн үнэ сар бололгүй огцом унаад харганын ноос түүж эсгий хийхийн үлгэр болоод өнгөрлөө хөөрхий.
Бөхийг нэвтэрхий мэддэг бөхийн улаан фэнүүдийн дундаас бөхийг бүүр илүү мэддэг хүн л бусдынхаа хүндэтгэлийг хүлээж цойлон, удирдагч болдог. Уул уурхай ч үүнтэй адил гэдэг нь мэдээж. Элбэгдорж хэмээх алаг нүдтэй хөөрхөн залуу Уул уурхайн тулгамдсан асуудлаар хурц илтгэл тавьж олны талархлыг хүлээж байгаа.
-Монгол орны газрын хөрсөн доорх баялаг бол ард түмний юм. Чиний ч юм, миний ч юм. Уул уурхай гэдэг бол... хэмээн илтгэх нь наран ургаж, сар мэлтрэх мэт. Юун Ленин багш, юун Фидель Кастро! Энэ хоёр Элбэгээгийн дэргэд будааны хүүхдүүд байхгүй юу. Олны тэгж сайн мэддэг юмыг ярьж тэднийг бишрүүлнэ гэдэг бол яах аргагүй сод хүний шинж.
-Тогтвортой байдлын гэрээ гэж юм байх ёсгүй! Бид энийг хэзээ ч хийлгэхгүй ээ, нөхөд өө! гэж түүнийг хэлсний нь дараа дайснууд өөрийнх нь гарын үсэгтэй ийм гэрээг гаргаж ирж хар пий-аар хийсэн л дээ. Ер нь их мэддэг хүмүүс хааяа яль шалигүй юмыг мартаж будилах чинь байдаг л зүйл. Уул уурхайг хэт мэддэг, Уул уурхайг элэг зүрхнээсээ хайрладаг хүмүүсийн өмнө Уул уурхай яриад яваад байгаа Ганбаатар, Батзандан, Магнай мэтийн хүүхдүүд ч 2008 оны сонгуульд юм дуулгана даа. Аргагүй шүү дээ олны тэгж их анхаарах сэдвийг урьдчилан мэдэрч чадаж байгаа юм чинь. Тэдний араас Уул уурхайг их мэдэгч жаахан хүүхдүүд шоволзтол гарч ирцгээж байгаа.
...Гудамжинд зуны халуун пүнхийж, улиасны унгирал хамар аманд наалдах нь бухимдал төрүүлнэ.
-Уул уурхайн ашгийн татвар 30 байгаа нь буруу! 20 болгох ёстой!
-Үгүй ээ, маанаг минь! Саяын 68 болгосон чинь зөв байхгүй юу!.. гэх траншейны хоёр хүүгийн маргаан чих дэлсэх нь сэтгэл сэргээж түрүүний бухимдлыг оргүй үлдэн хөөлөө. Сэрүү татаад, улиасны унгирал хацрыг минь зөөлөн илбэж байх шиг.
Цаанаас нь нэг золбин гөлөг ирснээ 20 хувь гээд зүтгээд байгаа хүү рүү борголоо. Жинхэнэ монгол цусны банхар бас Уул уурхай хэмээн хуцаж байгаа нь энэ. Банхар ч хол явна даа...

Жич: РС-гээ ухаж байтал ийм нэгэн бичлэг гараад ирлээ. 2006 оны зун бичиж байж. Тэгтэл Уул уурхайн тухай хэл ам нь одоо хүртэл үргэлжилсээр л. Мөнхийн сэдэв гэж байх юм даа.

ӨВЛИЙН ӨВГӨН ӨВӨРХАНГАЙД