Ишигний хоёр эвэр

Төсөв

/ёгт үлгэр/
Эрт урьд цагт Далайжаргалт хаан гэж байжээ. Далайжаргалт хаан Далангийн нурууны өвөрт нь өвөлжиж, хярд нь зусаж, долоон живаа хар ямаа, долоон түмэн харлаг үхрийнхээ ашиг шимийг хүртэж, амраг садан, албат иргэдтэйгээ амар жимэр амьдран суудаг байв.
Далайжаргалт хаан насан хэвийх үедээ харийн муу санаатны хар хэл аманд өртсөнөөс шар сэмжилж гэнэ. Харагдсан гоо бүсгүй бүрийг хатнаа болгон авдаг зуршилтай болжээ.
Хатдын тоо өссөөр нэг л мэдэхэд далан зургаа болж, долоон тав гучин таван ханат далай цагаан өргөөнд нь арай ядан багтах болов. Далан зургаан хатан доод тал нь долоон дагавар хүүхэд хөтөлж, ахас ихэс, хөл толгой мэдэгдэхээ байж, авдар шүүгээн дээрээ адсага хөдөс, хөнжил гудас зулах боллоо. Долоон шарын махаар нэг хонож, долоон тэрэг гурилыг нэг үдшид зуураглав.
Далайжаргалт хаан шинэ он дөхөхүйд долоон живаа хар ямааныхаа ноолуурыг Да Хао наймаад зарж, овоо зоостой болов.
-Далай цагаан өргөөндөө давхарлах эсгий авъя, хатуу өвөл айсуу тул өвс тэжээл базаая, хар ямаа харлаг үхрийнхээ угсааг сайжруулъя, дэвшил хөгжлийг нэвтрүүлж ахуй юугаа өөд татъя гэхчилэн Далайжаргалт хаан шинэ оны төсвийн төслөө болгоолоо.
Оройн хоолны үеэр олон хатан нь шуугилдав. Олж ирсэн зоосы нь голж, олиггүй үгээр хараав. Отгон хатан хөнжлөө муулж,
-Ирвэсийн арьс нөмөрнө гэлээ. Их хатан түүнтэй барьцаад:
-Миний хоол хүнддээд, машид шаналж өвднөм. Үүнээс хойш, түүнээс цааш гадаад далайн сам хорхойгоор оройн зоог барина хэмээв. Гучин гурав дахь хатан гуншигнав:
-Тэр жил та намайг таалахдаа төрүүлсэн хүүхэд тутамд чинь, сар бүр арван алтан зоос өгнө гэж ам алдсанаа мартаа юу гэлээ. Далан нэг дэх хатан харин даруу намдуу дуугаар:
-Ээжид минь чингэлэгтэй үхэр тэрэг авч өгвөл яасан их баярлах бол оо, “Буянтай хүнээр хүргэнээ хийсэн” гэж өглөө үдэшгүй баярлаж байдаг юм, хөөрхий гэж байна.
Далан зургаан хатан, далан зургаан өнгөөр уйлан дуугарч гонгинов, уурлаж ундууцаж загнав. Далан зургаан хатан нэг бүрийн далан долоон ямбыг гүйцээх, далан зургаан хадамд зориулсан далан янзын гэнэтийн бэлэг, долоон зуун жаран нуган үрийн долоон түмэн хүслийг гүйцээхэд тэр жилийн төсвөө тэр чигт нь цувчууллаа…
Мичин жилийн зуд ирэв. Усан жавар цийлэгнэж, уул талгүй цас дарав. Далайжаргалт хааны далай цагаан өргөөний гадна долоон хормой аргал торойно. Дээвэр туурга юун дахь далан зургаан нүхээр хүйтэн жавар сийгэлээ.
-Даахгүй нохой булуу цуглуулна гэдэг даанч үнэн үг юм даа гэж Далайжаргалт хаан хэнгэнэтэл санаа алдаж гэнэ.
Дараа өглөөний улаан нарнаар Далангийн нурууны зоон дээр даамай хэрэг мандав. Далан зургаан хатны гарт далан тийшээ матийсан далий мурий савар атгаастай, данагар тэгшхэн ууцанд нь даргар дэргэр араг зүүлттэй.
Далан зургаан хатан, далан зургуулаа дангинатал чичрэн зогсов. Даамай ямба дарх нь Дарвуултайн салхинд дав дув хийссэн гэлтэй, оргүй арилсан байх юм гэнэ ээ.

Шөнийн арван хоёр цаг болж, хот нойрсчээ

Буддын гүн ухаанд өөрчлөлт орлоо

Ертөнцөд хоёр биш гурван үнэн буй. Төрөх үнэн, үхэх үнэн. Энхбаяр авилгал аваагүй нь үнэн.

ХӨДӨЛГӨӨН

(шог өгүүллэг)
Өнөө жилийн өвлийн өнтэй дулааныг яана. Уул тал ухаа толгодгүй малын идэш элбэг, ундны цастай болохоор сумын дарга нарын сэтгэл тэнэгэр. Алба цуглах цаг өнгөрсөн хэдий ч, засаг даргын орлогч Пэрэнлэй хоймортоо нөмгөн суугаад тарган хавирганы зузаан өөх халуун цайнд хөшиглөн, өглөөний гүнцгээ хүртэхээр сууж байв. Нохой боргон хашааны хаалга пүн пүн балбаж, түшмэл Дугар амьсгаадан орж ирснээ мэнд ч үгүй,
-Дарга минь, цаана чинь болохоо байлаа гэж бархирлаа.
-Яав аа, чи чинь?! гэх зуураа Пэрэнлэй бүсээ бүслэн, амандаа бумбайтал чихсэн өөх махаа залгих гаргахаа үл мэдэн сандчив.
Дугарын яарч ирсний учрыг дуулангуут орлогч ухасхийж, тамгын газрын үүдэнд хоромхон зуурт хүрлээ. Муу хөлтэй, мурий хочтой Пэрэнлэйн араас эрүүл хөлтэй, эгцхэн түшмэл нь амьсгаадсаар саахалтын дайтай хоцорч ирэх зуур “Тусламжийн будааг тэгш хуваарилахын төлөө” хөдөлгөөний жагсагчид даргыг бүчиж амжсан байна. Хэсгийн төлөөлөгч шинэхэн дэслэгч авгайчуудыг бороохойдож, уур хилэнг нь улам бадраажээ. Бараашиг Галтын авгай бүдүүн Дууяа “Сумын дарга огцор!” гэсэн бичигтэй час улаан лоозонгоо доёгонуулан чарлаж байснаа,
-Ард түмэн хөрөнгөө мэднэ! гээд орлогчийн гараас хонтоорынх нь түлхүүрийг шувт татахад, мурий Пэрэнлэй хөөрхий яаж ч чадахгүй мунгиналаа. Зүрх нь хөөрсөн авгайчууд улам омогдон дайрах нь өлөгчин чоно, эмэгчин барс аятай агаад сүрдмээр.
-Наад ягаан байшин чинь ард түмнийх, за юу! Огцор! Зайл! хэмээн часхийтэл чарлалдаж байна.
Сумын тамгын газрын хурган дарга нар зайдуу очиж зогсомшоо болох нь азарганд хасуулсан морьд аятай агаад өрөвдмөөр. Мурий Пэрэнлэй “Эрээн явсан даргыг минь ирүүлж хайрла” гэж дотроо залбирна. Утасдаж хэл авалцах тухай бодохын ч хэрэггүй, холбооны залгагч жагсагчдын эгнээнд зогсож харагдана.
Тэгж байтал дэлгүүрийн эзэн тав зургаан хүн нус нулимсандаа холилдчихсон таварч ирлээ. Зарим нэгний нь толгойноос цус гоожжээ.
-Дарга аа, хэсгийн төлөөлөгч өө! Сүйд боллоо гэж тэд зэрэг зэрэг бархирлаа. Өөрсдийгөө яая гэж байгаа хүмүүс тэдэнд юугаараа ч тус болох вэ дээ. Дэмий л хэсгийн төлөөлөгчөө урдаа хийн тийш очихоор хөдлөв.
-Ээ дээ, хүү минь ширүүлж л болдоггүй юм байна шүү. Бороохойгоо далд хий гэж орлогч түүний араас салбага далбага алхлах зуураа аяархан гуйлаа.
Тохиролцооны дэлгүүрүүдийн өмнөх талбайд түүхийн багш согтуу Балдан, эмнэлгийн нярав бараашиг Галт нараар толгойлуулсан хэдэн хүн жагсаж, дэлгүүрийн эздээс булааж авсан өрийн дансыг шатааж байхад нь дарга нар очлоо. Төсвийн хэдэн байгууллагын албан хаагчид дээр сумын эмзэг бүлэг хүч нэмэгдүүлж, “Өр цайруулах” хөдөлгөөнд нэгдсэн нь энэ аж. Мурий Пэрэнлэй тэдэнтэй гучин минут эвээр ярих гэж оролдоод эцэст нь толгой руугаа тоншуулж хэлэлцээрээ дуусгалаа. Хөдөлгөөний тэргүүн:
-Нэгдүгээрт, өмнөх бүх өрийг цайруул. Хоёрдугаарт, энэ жилийн цагаан сарын барааг дахин зээл. Шаардлагыг хорин дөрвөн цагийн дотор эс биелүүлэх аваас бүх дэлгүүрийг хүчээр дайрч эзэлнэ гэж тулган шаардах бичгээ чанга дуугаар уншиж сонордууллаа.
Үд өнгөрөхөд нэмж гурван хөдөлгөөн бүртгэгдэв. Татварын байцаагч байгаад ноднин халагдсан паргиа Дампил “Садан сүлбээтнийг албан тушаалаас зайлуулах” хөдөлгөөнийг толгойлж, сумын даргын зээ, шинэ байцаагч Номингийн цонх, тархи хоёрыг ташраар нь хагалж, хүндэт самбар дахь даргын хадмын зургийг шатаасныг эс тооцвол аз болоход хөдөлгөөнүүд гайгүй тайван жагсаж байлаа. Нар жаргасны дараахан дотуур байрны хүүхдүүд бас нэг шинэ хөдөлгөөн байгуулж, сургуулийн тогооч тарган Дэлгэрмааг огцруулах, хоол нэмж байх шаардлага тулгаснаар лайтай өдөр арайхийж дууслаа.
Мурий Пэрэнлэй шөнө дугхийж ч чадсангүй. Харин цагаан сарын бэлгээ цуглуулахаар явсан сумын засаг дарга үүрээр ирсэн нь өглөөний нартай хамт дахиад нэг нар мандчих мэт Пэрэнлэйг баярлуулав. Тамгын газарт дуудагдаж ирсэн согтуу Балдан, бараашиг Галт, бүдүүн Дууяа гурав сумын даргын харцнаас далдичиж, нусаа татлан зогслоо. Өчигдрийн уур омог нь оргүй болсон харагдах бөгөөд,
-Урьд орой нь уусан юмныхаа аагаар л,.. жаахан юу яачихлаа,.. хэмээн Балдан түгдчиж, бүдүүн Дууяа даргыг ширээгээ шаамагц бондгосхийтэл цочсоноо мэгшүүлэн уйлахаас өөр юу ч хэлсэнгүй. Паргиа Дампил гуч хоног баривчлагдаж, сумын төвийн нохойн баасыг түүж цэвэрлэх захиргааны арга хэмжээ сонссон бол тэмээчин Дэндэвийн зүггүй шар хүү тэргүүтэй байрны хэдэн хүүхэд нусаа сугартал алгадуулаад хичээлдээ орлоо.
-Ингээд л болчих юмыг..! Муусайн дуракууд! гээд, сумын албан тушаалтнуудыг дарга муухай хараад, ширээгээ түсхийтэл цохилоо. Сумын даргын нүд зүгээр ч нэг нар бус, зуны үд дундын хурцын хурц нар шиг цоргиж байлаа.

БЭЛГИЙН МОРЬ

(шог өгүүллэг)

Улсын их хурлын дарга суманд зочилж ирэх болсныг сумын засаг дарга ховор тохиох завшаантай хэрэг гэж дүгнэлээ. Харин сумын албан тушаалтнуудад энэ нь үнэнхүү тамтай хэрэг болов.
Эрхэм даргыг хорин цаг тэг минутад сумын төвд ирээд, маргааш өдрийн арван хоёр цаг тэг минутад хөдлөх хүртэлх алхам бүрийг нь нарийн тооцоолон хөтөлбөр гаргаж, түүнийг хүлээн авах ажлыг зохицуулан зохион байгуулах комисс байгууллаа. Хамаг юмны лайг үүрч байх тавилантай засаг даргын орлогч мурий Пэрэнлэй комиссын даргаар томилогдсоныхоо маргааш,
-Дагалдан яваа наян хүний хорийг нь хонуулах газар яагаад ч олдошгүй нь гэсээр дарга руугаа орж ирэв. Сумын даргын хоёр нүд улайтгасан төмөр шиг цоргилоо.
-Сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгийн орыг тооцоод, дээр нь тамгын газрын бүх өрөөнд ор тавиад ч хүрэлцэхгүй байна гэж Пэрэнлэй зориг муутай бувтнахад, дарга:
-Миний өрөөнд бас ор тавчих, дурак аа! гэж хашгирав. Тэр дороо сумын хариуцлагатнуудыг цуглуулан, “дурак”-аа дуудаж, орилж хашгичиж, загнаж зандарч эхэллээ. Мянгат малчин “нүнжиггүй шар” хочит Галт, түшмэл Дугар нарын хэдэн хүн хурим найр хийхээр шинэ гэр бариад байгааг нь дайчлах шийд гарлаа. Тамгын газрын өмнө талбайд шинэ гэрүүдийг нэн даруй барих тушаал буулгахад, Галт гуай:
-Ор шүүгээний будаг халцалчихгүй байгаа даа гэж хэлээд даргад загнуулж байна. Их хурлын дарга болоод эрхэм гишүүд том дарга нарт цоо шинэ цагаан даавуу бэлдэх, бусад жижиг хүмүүст нь зориулж сургууль, эмнэлгийн цагаан хэрэглэлийг “Омо 99”-өөр гурваас доошгүй удаа угаах тушаал буув. Сумын орлогч дарга Пэрэнлэй хэд хоног зогсоо чөлөөгүй мургинан гүйсээр турж гүйцлээ. Зочдод хоол хийх авгайчууд, үйлчлэх бүсгүйчүүдэд тусгайлан хичээл зааж байтал нэг хэрэг мандлаа. Дарга:
-Морь яасан бэ? Дуракууд аа! гэж чарлав. Мурий Пэрэнлэй далжийн,
-Ямар морь? гэж уулга алдсан нь, даргын дүрэлзэж буй уур дээр хувин бензин цацах мэт боллоо.
-Даргад бэлэглэх хурдан морь! гэж тэр чарлаад ширээ шаахад комиссынхон хамгийн гол юмаа мартсанаа сая ухаарлаа. Түшмэл Дугар:
-Дүүлээгийн зээрд азаргыг өгчихье гээд даргыг бүр багтруулав.
-Тэр адсагаа уржнан Ерөнхийлөгчид бэлэглэчихээ биз дээ! Дурак аа гээд даргын гар салгалан чичирч байна.
-Паргиа Дампилын хурдан шарга гэж хэлсэн хурлын дарга Доной бараг л шанаадуулах дөхөв. Дампилын шаргыг Эрхэм гишүүн Равсалд ноднин бэлэглэсэн болохоор тэр. Комиссынхон нэмж ганц нэг морь хэлсэн нь даргын санаанд ер таарахгүй, “бие жижигтэй”, “зүс муутай” гэх шалтгаанаар гологдон, дарга уурандаа багтарч, “дурак”-аа уншиж байлаа. Комисс удтал хуралдаад, Дүүлээгийн зээрдийг дахин бэлэглэе гэж шийдэв. Ерөнхийлөгчид өгсөн гэдгийг Ерөнхийлөгч битгий хэл, Дүүлээ өөрөө ч мартчихаад байгаа юм чинь. Сайхан амьтнаар сумынхаа нэрийг хоёр удаа тахлахад яадгийм, ямар ачаад явах биш гэж хэлэлцэв.
Улсын их хурлын дарга сумын ажил амжилтад өндөр сэтгэгдэлтэй байгаа гэж жигтэйхэн. Дүүлээгийн зээрд дүүхэлзээд л, өмнө нь Ерөнхийлөгчийг хадаг зүүж байсныг санагалзах мэт толгойгоо их хурлын даргад өгч байх нь донжтой. Дарга буцахын өмнө хөдөлмөрчидтэй уулзалт хийхэд сумынхан ээлж дараагаар босож, төр засагтаа баярлаж явдгаа хэлэх нь уяхан нэгний нулимсыг унагана. Тэгтэл,
-Дагаж яваа хүмүүс чинь тохитой томоотой гэсэн аль вэ? Шинэ төхөөрсөн гэрийн хаалга зурчихсан байна гэсээр Галт гуай босож ирлээ. Түүний амыг комиссынхон бушуухан дарж авахад, сумын дарга хоромхон зуурт сийрч,
-Энэ хөгшин хий өвчтэй юм чааваас гэж Их хурлын даргад сэм хэлж амжив. Комиссынхныг завгүй болохыг анаж байсан паргиа Дампил ухасхийн босож ирлээ.
-Уржнан Дүүлээ зээрд морио Ерөнхийлөгчид бэлэглэж бугуйн цаг, үйтэн хуартай болж байсан. Өнөөдөр танд дахиж бэлэглээд дээлийн торго, хүлээн авагчаар гараа цайлгалаа. Гэтэл миний хурдан шаргыг Равсал гишүүнд бэлэглэхэд дүнсэн тамхи, халуун сав л өгсөн. Ингэж ардыг алаг үздэгээ боль! гэж тэр хашгирлаа.
Бэлийн овоон дээр Их хурлын даргыг гаргаж өгөхөд сумын даргын улайтгасан төмөр шиг цоргидог хоёр нүд нь хүжийн гал ч үгүй болсон харагдав. Сумын албан тушаалтнууд даргыгаа арчаагүй ичиж улайхыг анх удаа харж алмайрч байсан бол “буцаж очоод, муу паргиа Дампил чамайг уу...” гэсэн хорсол сумын даргын ходоодны мухарт буцалж байлаа.

Уучлалт хүсэхийн учир ину

Хоёр хүү маань эмнэлэгт хэвтээд, хань минь сахиад. Би ажил, эмнэлэг хоёрын хооронд давхиад завгүй байлаа. Дээр нь Хэвлэлийн хүрээлэнгийн Сэтгүүл зүйн дээд курсийн /миний бие энэ курсийг хариуцаж ажиллаж байна/ төгсөлт болоод... Блогоо хайхралгүй хаячихсан шүү, эрхмүүд ээ.
Өнөөдрөөс л жаахан ухаан орж байна. Хүмүүсийн блог руу орж шинэ сэргэг юу байна гэж үзэж, ганц хоёр сэтгэгдэл үлдээсэн шиг.

Удахгүй шинэ өгүүллэгээ нийтэлнэ ээ. Та бүхний минь хайрладаг урмын хүчинд миний толгой руу хоржоонтой үгс урсаж байдаг шүү. Уншигч танаа мэхийн уучлал гуйж байгааг минь хүлээн авна уу?

Алтайн хөх уулс, Хар Азаргын нурууны Цахирын овоондоо, Баатар вангийн хошууны алдарт Баян Богддоо мөргөмү.

Онгодын хур асгарах болтугай.