“ЭСЭРГҮҮНИЙ ХҮҮХЭД”

(хөрөг)

1965 оны өвлийн тэсхим хүйтнээр нэгэн ачааны тэрэг зүүн зүгт хөдлөв. Хоёр настай хүүхдээ тэвэрсэн эх өөрийн эрхгүй цийлэлзэн гарч ирэх нулимсаа нуух ч сөгөөгүй, тэрэгний цонхонд хацраа наан эргэн харсаар алслан холдлоо. Хүний эрхэнд, хүний газрыг зорьж яваа хоёрт хамаатны хөгшин нь тус болж дөрвөн ханатай гэр өгснийг тэрэгний тэвшин дээр ачсан байлаа. Алс хол орших таньж мэдэхгүй газар луу ачигдаж яваа эх хотод үлдсэн том хүүдээ санаа зовж байлаа. “Аравдугаар ангийн том эр юу алзах вэ? Санаа зовоод яахав” гэж хүүг нь гэртээ байлгахаар болсон айлынхан дахин дахин хэлж, тайвшруулах гэж оролдсон хэдий ч эхийн сэтгэлд хүү нь хар нялхаараа...
Коммунизм, социализм гэгчийн хэнээтнүүдийн ээлжит солиорлын золионд Сурмаажавын гэр бүлийнхний хувь заяа орвонгоороо эргэж, орон сууц эд хөрөнгө хамаг юмаа хураалгаад зүүн хязгаар луу уван цуван цөлөгдөж байгаа нь энэ байлаа. Сарын өмнө аавыгаа, одоо ээжийгээ хүү нь нулимс хурсан нүдтэй үдэв. Хүү аравдугаар ангиа төгсөхөөр айлд хоцорчээ.

***
Ээж хүүгийнхээ тухай бодолд автлаа.
Хүү нь багын л зурагт дуртай. Шинэ жилийн ханын сонин хийж сургууль дээрээ оройтно. Хэдэн шөнөөр суух. Өглөө босоход нөхөрсөг шог зураг, шинэ жилийн сэдэвтэй зургуудыг шалаараа дүүрэн тавьчихсан байна.
-Чи ер нь хичээл хийж байгаа хүн үү?
-Ээж ээ, би хичээлээ сайн хийж байгаа.
-Сургууль дээрээ битгий оройт. Санаа зовоод байх юм. Зургаа ингээд гэртээ зурчихаж болох л юм байна шүү дээ.
-За, ээж ээ.
Ээж хүү хоёрын хооронд ийм яриа болдог байлаа. Цүлтэм, Гомбосүрэн гэхчлэн зураач нар хүүгийн зургийг их тооно. Хүүхдийн зургийн уралдаанаас олон удаагийн түрүү байрын шагнал хүртэж байв.

***
Хэнтий нутагт урин хавар айлчилж, дунд сургуулийн сурагчид шалгалт шүүлэгтээ бэлтгэж эхлэх үест “Хотод үлдсэн хүүг минь эсэргүүний хүүхэд гээд сургууль соёлд оруулахгүй л биз дээ” хэмээх нойр хулжаасан бодол эхийн цээжинд бугшиж, сэтгэлийн зовиур салахгүй. Чимиддорж ээжийнхээ багшилж байгаад явсан нийслэлийн хоёрдугаар сургуульд сурч байгаа болохоор, багш нар хүүг нь их өрөвдөнө. Тэдний хооронд “Яана даа, энэ мууг хүүг нь” гэсэн яриа үе үе болно. Чимиддоржийг сургуулиа төгсөхөд захирал нь дуудаад,
-Чи ямар сургуульд орох вэ гэж асуув. Хаа хол цөлөгдөн зүдэрч яваа нэг багшийнхаа хүүг сургуульд бараадуулж тус болох гэсэн нь тэр.
Захирал “Би сургуульд явахгүй” гэсэн хариулт сонсоод их гайхахыг Чимиддорж ажлаа.
-Би ажилд орно оо.
-Чи хаана ямар ажил хийх хүн бэ?
-Би Урчуудын эвлэлд зураач болох гэж байгаа. Намайг авна гэсэн. Чимиддорж захиралтайгаа ийнхүү ярилцаад, их том хүн, моодгор зогсов. Захирал хаширлаж, хүүг Монголын Урчуудын Эвлэлийн Хороо руу явуулан, ажлын байртай нь үнэн болох тухай албан бичиг авч ир гэжээ. Хүү яарч, хүүхдийн дугуй гуйж унаад, замдаа юу байгааг ч харах сөгөөгүй давхиж бичгээ авчрав.

***

Хүү минь ганцаараа хэцүүдэж байгаа гэж аав ээж хоёрын санаа зовно. Хэнтийн Бэрх тосгоны холбооны салбарынханд “Сурмаажавынхныг хэнтэй ч утсаар яриулж болохгүй” гэсэн хатуу анхааруулга өгснөөс хүүтэйгээ холбоо барих аргагүй. Хүн амьтан унтсан хойно холбооны залгагчийн гэрт сэмхэн очино.

Цөлж, золих хорон санаатан олон байдаг бол ядарсан нэгэндээ тус болох сайхан сэтгэлтнүүдээр ч хорвоо дутдаггүй нь энэ. Залгагч бүсгүй:

-Хөөрхий багшийг хүүтэй нь яриулалгүй яах вэ гээд, орон доогуураасаа утсаа гарган эрэгдэж, хоёулаа удаан сууна. Энэ хооронд Чулуун хүний хөлийн чимээ чагнан сэртэлзэж, “Хөөрхий, хүнд тус болох гэсэн энэ бүсгүйг хоолноос нь салгачих вий дээ” хэмээн түгшиж байвч, хүүгийнхээ дууг сонсохсон гэсэн эх хүний хүсэл нь энэ бодлыг нь дийлнэ.

Утас арайхийж холбогдлоо.

-Байна уу? Байна уу? Яаж байна аа миний хүү, сургууль чинь юу болж байна?

-Би ажил хийх болсон. Цүлтэм багш намайг авъя гэсэн.

-Миний хүү, тэгээд болдог л байгаа даа. Шалгалтуудаа гайгүй өгч байгаа биз?

-Шалгалт гайгүй ээ...Энэ ярианы дараа “Овоо л доо, Цүлтэм минь бидэндээ тус болох гээд л зүтгэж яваа юм байна” гэж эхийн сэтгэл тайвширлаа.

Чимиддорж сургуульд сурснаас зураач болж аав ээждээ нэмэр болохсон гэж зүтгэсэн нь ингэж бүтэв. Эхлээд зураач ах нарынхаа хий гэснийг хийж байлаа. Юм болгоныг л зурна. Багаасаа мачийсаар хөрөг зурагт овоо гаршсан нь хэрэг болно.

***

1966 он. МУЭХ-ны дарга Н.Цүлтэм “эсэргүүний хүүхэд” хэмээн ад үзэгдсэн хөөрхий хүүг сургуульд явуулчихъя гээд шалгаруулалтад бүртгүүлжээ. Бэрх тосгоны сургууль тарж, зуны амралт болоход хот руу хүүгээ эргэхээр орж ирсэн эхийгээ Чимиддорж магнай тэнэгэр, нүд дүүрэн инээсээр угтав.

-Ээж ээ, би Москвад зургийн дээд сургуульд явах гэж шалгуулж байгаа шүү дээ.

-Юу гэсэн үг вэ? Чамайг яаж явуулдаг юм? Чулуун гуай их гайхав. Хүү нь ерөнхий эрдмийн шалгалтаа МУИС дээр өгч байгаа тухайгаа үргэлжлүүлэн ярьж байв.

-Тийм бол, ээж нь Их сургууль дээр очъё.

-Та очих гээд хэрэггүй ээ ээж ээ. Очих л юм бол би шалгалтаа өгөхгүй шүү хэмээн хэлэх хүүгээ хараад өрөвдөхийн дээдээр өрөвдлөө.

Чимиддоржийг “эсэргүүний хүүхэд” хэмээн ад үздэг хүмүүс их байв. Ангийнх нь зарим хүүхэд түүнээс дөлөхөд хүүгийн дотор зурагдах шиг болдог байж. Ямартаа л “эсэргүү” ээжийгээ шалгалт өгч байгаа газраар битгий очооч гэж гуйх вэ дээ. Чимиддоржтой нэг ангид сурч байсан, одоо Цагаатгалын комиссын судалгааны танхимын эрхлэгч Ринчин “Эсэргүүний хүүхэд гэж хүүхдүүд орилоход манай Чимиддорж яах ч үгүй. Дэндүү номхон томоотой. Надад бол гар зөрүүлчихмээр санагддаг байсан” гэж дурсан ярьдаг. Тайван амгалан хүүхэд тулдаа тэр их дарамтыг ажрахгүй даваа биз.

***

Хөгшин залуу маш олон хүн шалгуулснаас “эсэргүүний хүүхэд”-ийн чадлыг багш нар нь шагшив. Тэр Москваг зорьж, Строгановын уран зургийн дээд сургуулийн оюутан боллоо. Ээж аав хоёртоо захидал бичих болохоороо бараг л зургаар “бичих” гэнэ. Гадаадын оюутнууд хүүгээр нь янз янзын зураг их хийлгэдэг, шанд нь шар айргаар дайлдгаас тийм ундаанд нэлээн гаргууд болж байгаа тухай хэл үг ч чих дэлсэнэ.

1971 онд төгсөж ирэхдээ эвдэрч салбарсан их том хоёр дөрвөлжин богцтой галт тэрэгнээс буув. Тэгтэл тэр нь “Крокодил” сэтгүүл дүүрэн байсан гэдэг. Анхны жил ирэхдээ л бэлэгтэй ирсэн, түүнээс хойш тийм төрлийн юм авчраагүйг нь мэдэх болохоор ээж нэг их гайхсангүй. Гэхдээ яаж дуугүй байхав.

-Иш хүү минь, тэр том сургууль төгсөөд ийм юмаар дүүргэсэн богцтой ч ирэх гэж дээ гэж хэлээд,

-Энэ чинь том юм шүү дээ, ээж ээ гэсэн хариулт авсан гэдэг.

Эсэргүүний хүүхэд гадаадын дээд сургуульд сураад байгааг матаачид нь матаж амжаагүй юм уу, матахаа мартчихсан ч юм уу, хянан шалгах дээд газрууд нь мэдэлгүй байж байгаад төгсгөчих нь энэ. Одоо харин “Ажилд авах болов уу, муу хүүг минь” гэх бодол ээжийг зовоов. Тэгтэл Үзэсгэлэн чимэглэлийн ерөнхий зураач болчихов оо. Бэрхийн уурхайд ажиллаж байсан аав нь харин үүнийг дуулаад,

-Ээ дээ, юу л болдог бол доо гэж байв. Хоёрхон сар өнгөртөл “Сурмаажавын хүүхэд ерөнхий зураач болчихсон байна шүү дээ” гэлцээд л халчихав. “Гэсэр” сүмд орлоо. Бас л удсангүй. Тогтсон ажилгүй явсаар л байлаа.

ßураач найз нарынхаа захиалгаас хийлцэж амь зууна. Орон байр өгөхгүй учир ах дүүс болоод хадмындаа 14 жил толгой хоргодож, сүүлдээ бор дарсыг ч чамгүй хүртэх болов.

-Ганц “Тоншуул” сэтгүүл л айлгүйгээр ганц нэг шог зургийг нь хэвлэдэг байсан. Хүү минь нэртэй том шог зураачдаас сурч, ойртож дотносож, шог зураг нь амьдрах асар их урам болсон хэмээн түүний ээж Чулуун гуай ярьж сууна. Хэрээс хэтэрсэн их үзэл сурталжсан нийгэмд эсэргүүний хүүхдийн зургийг тавина гэдэг тэр үеийн эрхлэгч нарт их эрсдэлтэй алхам байсан нь мэдээж. 70-80-аад онд эсэргүүний хүүхдийн нэлээд олон бүтээл 100 илүү мянган хувиар хэвлэгддэг байсан “Тоншуул” сэтгүүлээр дамжин олон түмэнд хүрсэн.

***

1989 оноос Гандангийн үүдэнд зураг урлалын жижиг мухлаг ажиллуулсан нь харин амьдрал ахуйд нь овоо нэмэр боллоо. Энэ үед нь Дүрслэх урлагийн сургуулийн сурагч нэгэн хүү түүнд ирж шавь оров. Ядамсүрэн гэх энэ хүү түүнийг асарч тойлж салахгүй дагана. Мухлагийнхаа үүдэнд архи уучихаад сууж байхад нь шавь нь ирж авч яваад, эмч аавыгаа “Миний багшийг дориухан тасагт хэвтүүлээд эмчилгээ сувилгаа хийгээч” гэж гуйна.

Тэгж байтал нэг өдөр мухлагт нь Польшийн нэгэн жуулчин орж ирээд удаан зогсов гэнэ. “Энэ таны өөрийн зурсан зургууд уу?” гэж асуугаад, зургаас нь ч хэдийг авч. Удалгүй нөгөөх польш хүн дахиад л ирж. Нэг мэдэхэд танил болцгоолоо.

-Та их сайн зураач юм. Манай Польшид уран зургийг сайн үнэлдэг, тийшээ очооч гэж ятгав. Талийгаач найз, зураач Баяраагийнх нь гэр бүл энэ үед нь Польшиос урилга явуулсан нь ташуур болов. Ингээд л 2000 онд харийг зорьжээ. Тэндээ өнөөг хүртэл хэдэн үзэсгэлэн гаргаад амжчихсан давгүй аж төрж байна.

Польшийн сайд нь хүртэл хөргөө захиална. Багын гэм хоргүй зан нь хэвээр. Олон хоног зовж зурсан бүтээлээ хүнд май гээд л бэлэг болгочихно. Үүнийг нь ээж нь сонсоод “Тийм л сонин хүн. Одоо хэр нь тэр зангаа тавихгүй юм” гэж сууна.

Насан туршид нь “эсэргүүний хүүхэд” хэмээх хаяг дагаж, бүхий л амьдралыг нь балласан, одоо 60 настайгаа золгож буй зураач харьд очоод тайвшралыг олсон нь юу л бол. Утаа униартай ч гэлээ, унаж бойжиж бас адлуулсан Улаанбаатараа санаж л суугаа.

Зургийн тайлбар: Сур.Чимиддорж, багш Н.Цүлтэмийн хамт. 1966 он.