ЦАГААН ӨР

(өгүүллэг)
Найрын ахлаач, “Одоо хоёр хүүхэддээ бэлэг хадгаа барьцгаая аа” хэмээн өндөр дуугаар хэлмэгц хуучин цагийн мах сүүний дараалал шиг юм хөвөрлөө. Сархдад халамцаж улаан зээрд болсон эрчүүд хацарт нь ягаа бутарсан аманцар авгайчуул бэлэн цэцэн үг урсган, соронзон хальсны жижиг хөгжим, орны бүтээлэг, хивс гэхчлэн зүйл зүйлийн эд бараа бэлэгт барьж байна. Хуримаа хийж буй “хүүхдүүд” болох Галаа Сараа хоёрын нүд эрээлжлэн, чих дүнгэнэж хэнээс юу аваад байгаагаа мэдэхээ больж, гагцхүү хацар дээрээс нь үнсэх сахалтай сахалгүй хошуунуудаас айраг сархдын эхүүн үнэр ханхлахыг л мэдэрнэ.
-Таван хошуу мал аваарай миний хоёр хүү хэмээн нагчгар хамартай шар царайтай эрийг хашгирахад тэр хоёрын нүдний эрээлжлээ арилж, гэрийн зүүнтээ зээглэн суусан авгайчууд дуу алдах нь уу гэлтэй амаа ангайснаа бие биенийхээ чихэнд хошуугаа наан шивэр авирхийлцэхийг анзаарав.
Хуримын маргаашаас нүнжигтэй бэлэгний тухай яриа айл айлаар дамжих нь шинэ гэр бүлийн хоёрын чихийг ч ирж дэлсэнэ. Галаагийн садангууд бүгд аймгийн төвийн “ча” гэх өнчин ишиггүй, хөдөөнийхөн муу хэлдгээр “хорооны гуйлгачин” тул бэрийн талынхны нүнжигтэйг шагшин магтаж, хэлэх үгээ олж ядна. “Улаан хацартай хүүхэн аваад, төсвийн хэдэн цаас харахгүй олон малтай болж гэнэ” хэмээн Галаагийн ажлын газрынхан хүртэл цуурцгаалаа.
-Сараагийн буянд, танайх адуу, тэмээ, гурван үхэр, арваад богтой болсон шүү. Эгч нь хуримын бэргэний албанд тохоогдсон байсан болохоор хүмүүсийн амласан малыг бүртгээд биччихсэн шүү гэж бэргэн нь Галаа, Сараа хоёрт хурим өнгөрөөд хэд хонож байтал хэллээ.
-Худлаа хэлээд, нээрээ биччихсэн юм уу та? гэж Галаа гаднаа эргэлзсэн дүр үзүүлэвч цээжин дотор нь баяр бялхлаа. Хүн болсоор өөрийн гэх нохойтой ч байж үзээгүй, хорооны хүүхэд болохоор тэр шүү дээ.
-Өсч үржээд мянга түм болохоо байг гэхэд, хэдэн жилийн өвлийн идэш гэдэг чинь их юм байхгүй юу хэмээн бэргэн нь сургаж байна.
Өвөл ирж, ажлын газрынхан “Энэ жил өвлийн идшээ хаанаас авна аа, махны үнэ тэнгэрт хаджээ яана даа” гэж нааш цааш гүйлдэн амьсгаадаж эхэллээ. Харин Галаа, “Бэлэгт амласан үхрээ явуул гээд Сараагийн авгад хэл өгчихсөн” гэж дотроо бодон дээгүүр харан монцойтол алхаж байв. Ажлаа тараад гэртээ иртэл ээж нь тэднийхээс их доогтой мушийсаар гарч ирж таараад,
-Танай өвлийн идэш иржээ гэж хэлээд цааш явлаа. Ороод, Сараагийн мөр чичрэн мэгшүүлж байхыг хараад Галаа эхлээд гайхсанаа, очиж аргадах гэж оролдлоо. Түүний авга ишигний чинээ бяруу алж явуулсан байх агаад арьсанд боож хөлдөөсөн махыг гурван настай охин хөдөлгөн тоглож, сүүлнээс нь чирч ход ход хөхөрнө. Сараа:
-Танайхан миний ах дүүсийг шоолж байгаа даа. Би хүний нүүр яаж харах вэ? хэмээн сэтгэлээр унана. Галаагийн ээж уул нь тийм муухай зантай хүн биш ч, энэ явдлаас хойш худууддаа нэг л ёозгүй хандах боллоо. Галаа дотроо Сараагаа өмөөрөвч, хүүгийнх нь өвлийн идшинд тохуурхаж байгаа мэт бяруу өгч явуулахаар арга байж уу, зуугаад үхэртэй хүн юм гэнэ лээ шүү дээ гэж бодохоос ээждээ бас буруу өгч эс чадна. Тэр өвлийн идэш сар бололгүй дууссан билээ.
Дараа жилийн лайт өвөл ирдгээрээ ирлээ. Сараагийн санаа маш зовж байгааг Галаа ханийн зөнгөөрөө мэдэрнэ. Энэ удаа таван хошуу мал амласан өнөөх нагчгар хамарт нагацынд нь явж хүрлээ. “Цагаан өр”-ийг нэхэж авдаг ёстой юм гэж хөгшчүүд загнасан учраас тэр л дээ. Галааг унааны хөлсөнд хагас цалингаа өгөөд, нагацаас нь “Малаа дараа жил ав” гэсэн хариу аваад ирснээс хойш Сараа бүр нүднээс гарлаа.
Энэ явдлаас хэдэн жил өнгөрч өнөөх цагаан өрүүд овоо мартагдах янзтай болоод байтал Галаа хүүгийнхээ даахийг үргээх ёс хийлээ. Садангууд нь Сараагийн нүүрийг улсхийлгэн халуун бүлээн хошуутай бод бог амлана. Харин ча гэх ямаагүй “хорооны гуйлгачин” авгайчуул амаа ангайн гайхадгаа больчихсон, бие биенээ нудран жиг жугхийлцэж, шоолон хөхрөлдөж байлаа.

НҮХНИЙ ХОРХОЙ

/фельетон/
Бид нүх ухахдаа гаргууд. Монголчуудын нүх малтаж байхыг хараад, шүд гүйцсэн бүдүүн бурхи атаархан шүүрс алдана. Дөчин шараар дөмөж татаад хөдөлгөөгүй ургаа хадыг монгол жаал солгой гараараа булга татаад, айл гэр, авдар шүүгээ болгон тоглодог.
Хаврын урь унаж, ичигсэд хөдлөх цагаар монголчуудын ходоодны мухар дахь “нүхний хорхой” сэрнэ. Зун намаржингаа хэрүүл болж, төслийн өчнөөн төгрөгөөр өнгөлсөн талбайгаа онги татан сэндийчиж эхэлнэ. Барууны мулгуу жуулчид үүнийг ойлгохгүй “пөөх, паах” хэмээн толгой сэгсэрцгээдэг. Жон хэмээх Америкаас ирсэн ах Сүхийн талбайг гаталж Засгийн ордон хүрэх гээд шуудуунд тулчихаж. Тэр Баянзүрхийн товчоо өнгөртөл тэрэг хөлслөн давхиж нүхийг тойрсон байдаг.
Нинжа нар монгол нутгийнхаа газар шороог уушиг сархинаг болтол нүх хонгил малтан нааш цааш сүлжилддэг. Шороо л болсон юм хойно, хааяа нэг нурах нь бий. Тэгэхэд нь “CNN”-ийнхэн дэлхий даяар “Гурван монгол алт хайж байгаад нурангинд даруулж үхлээ” гээд л сүр бадруулна. Алт хайгаагүй, харин нүхний хорхой нь хөдлөөд байж сууж чадахгүй байгааг тэд ойлгохгүй. Нүхний хорхойтой хүмүүс нүхнийхээ шороонд даруулж үхнэ үү, булуулж үхнэ үү тэдэнд ямар хамаа байна аа?
Нийтийн унаанд ороод та эргэн тойрноо ажаарай. Өмнө чинь суугаа тохьтой ах суудлын бүрээс рүү долоовор хуруугаа далд ортол шаачихсан, өрөмдөх мэт холхиулж суух нь харагдана. Тэнд нэг жаал зогсоод цонхны шилийг чихруулан маажиж дотор арзагануулна. Сандал ширээ, цонх хаалга, хана туурга бүх юманд нүх байх ёстой гэж монголчууд сэтгэдгээс тийнхүү дутууг нөхөж дундуурыг гүйцээх гэж хуруу хумсаа хугалдаг.
Монголчууд хашаа хороо, хэрэм бэхлэлтдээ бөөн хөрөнгө зарж байж сайхан хаалга хийдэг. Тэгсэн хэрнээ түүгээрээ хэзээ ч орж гарахгүй. Хана хэрэмнийхээ доогуур нь газар малтан нүх гаргаад түүгээрээ мөлхөж шургална. Хашаандаа бол хаалганаасаа зайдуухан нэг банзыг хуга цохиж нүх гаргаад түүн рүүгээ гүзээгээ шалбалан зүтгэсээр орж явчихна.
Монголчууд бохирын цооногоо заавал онгорхой орхино. Онгорхой нүх энд тэндгүй харлах нь сэтгэлд өег байдаг учраас тэр. Зарим нэгэн тэнэг жуулчин хөлөө хугалчихаад, цооногийн тагийг хаасангүй гэж засгийн газартай заргалдсан удаа бий. Бохирын цооногийн тагийг заавал хаах ёстой гэсэн заалт хуулинд орох ирээдүй тун бүрхэг. Нүхний хорхойтой эрхэм гишүүд нь нүхээ харж таашаал авах гээд тийм хуулийг хэзээ ч батлахгүй шүү дээ.
Орос ах нар далан жилийн турш, хөлсөө дуслуулан байж барьж өгсөн угсармал сууцыг монголчууд цонхыг нь харлуулж хаячихаад нүх рүү шургахыг илүүд үзнэ. Нийслэлийн “доод давхарт” мянга мянган хүн байгалийн жамаараа дуртай цагтаа согтож, хүссэн мөчдөө үхэж, тааваараа тарвалзан аж төрдөг. Нүхтэй хүн нүхэндээ жаргалтай гэдэг энэ ажгуу.
Бид өнгөрсөн цагт “хөрөнгөтний нийгэм” хэмээгч хар ангал нүхэн дээгүүр харайлгаж буй цагаан морьтонг шүтэн дээдэлж, олигтой том гэсэн байшингийнхаа хананд сийлдэг байлаа. Одоо тэгтэл гэдсээ нэвт гарсан ангалаар таслагдсан хүлэг морины цээж бөгс хоёрыг шүтэх боллоо. Энэ ч их учиртай.
Хамарт хос нүх байгаагүйсэн бол хүн амьтан бүтэж үхнэ. Судас битүү юм гэхэд цус хаагуураа гүйж амьдралыг тэтгэж, хөрс сиймхийгүй юм гэхэд ургамал хаанаас нь соёолох билээ.
Монголчуудын минь “нүхний хорхой” дундаршгүй байх болтугай.

Эдийн засаг

“НОГООН ТОЛГОЙ” битгий л олдоосой

Сайн шог зураг гэдэг санаанаас гарах биш дээ. Ийм нэг шог зураг үзсэнээ би тод санадаг юм. Шинэ он гарч морин чаргаар өвлийн өвгөн айлчлан ирж явна. Гэвч нийслэлд орж ирүүт морь нь ухаан алдан унав. Орчин цагийн өвлийн өвгөн юм чинь гар утсаа гарган “Монголын нийслэлээс ярьж байна, морь маань угаартчихлаа” хэмээн цааш нь мэдээлж байх юм. Бас нэг зураг дээр муур хулганыг хөөгөөд гүйцсэнгүй. Гэтэл гөлчгийнүүд нь “Ээжийг минь яаж гүйцэхэв дээ” гэж хоолой нийлүүлэн дуулж байна. Ерөөс шог зурагт дандаа хачин юм дүрслэгдэж, шог зураач хачин юм сэтгэж байдаг хойно доо. Нэг үнээнээс эвэртэй унага гарчээ. Эзэн нь хачирхан гайхаж, халзан толгойгоо базаж байна. Харин үнээний цаанаас азарга цухуйн “Азарга үнээ хоёр зөвшилцөж болохгүй юу, тэнэг ээ” гэж хэлж байгаагаар дүрслэгджээ. Энэ мэтчилэн Алтангэрэлийн Амарсайханы шог зургууд сэтгэлд буусаар байх юм.
Шог зураач Амарсайхан бас шог өгүүллэг олныг бичсэн хүн. “Наян шилдэг улс төрч” гэдэг шог өгүүллэг зүгээр нэг марзан яриа мэт аясаар бичигдсэн гэмээр боловч одоо цагийн улс төр зохион байгуулалт гэгчийн цаад маапааныг эвтэйхэн чимхжээ. Сүүлийн үед юм бүхнийг л шалгаруулдаг явдал газар авсан. Үүний дотроос шилдэг улстөрчийг ямар шалгуураар шалгаад тодруулаад байгаад эрхгүй эргэлзэл төрсөөр. Амарсайханы энэ өгүүллэгт нэг сумаас наян шилдэг улстөрчийг шалгаруулж нэр хүндийн хонжоо хайсан сумын даргын тухай өгүүлнэ. Ямар ч байсан өнөөгийн шилдгүүдийг шалгаруулах явдал даамжирсаар ийм байдалд хүрэх юм билүү хэн мэдлээ. Ер нь энэ улстөрчийг шалгаруулна гэдэг нь хэнд хэрэгтэй юм бэ гэсэн бодол уншигчдад төрнө. Уг өгүүллэгт сүүлдээ шалгаруулах хүн олдохгүй сандарцгаана. Хэлгүй, дүлий төрөлхийн гажигтай хүн ч тоонд нь орчихсон явж байна. Эрүүл саруул сэтгэдэг тав зургаан хүн сумын даргад маш их төвөг уддаг бололтой. Иймээс тэднийг жагсаалтаас хасаж дахин өөр улстөрчдийг хайж оруулах гээд бөөн цаг үрнэ. Тэгээд “Даргын хадмын тулман хөхт цагаан ямааг шилдэг улстөрчдөд шалгаруулъя” гэсэн усан тэнэг санаа гарна. Гэвч хачин юм болж тэр нь дэмжигдэж, “Буянт мал ямар элдвийн хэл ам гаргах юм биш. Ерөөсөө малаасаа шалгаруулъя” гэсэн шийдэлд хүрч, хурдан зээрд азарга, шигшмэл малын улсын үзэсгэлэнгийн алтан медальт Дугарын улаан ухна хүртэл шалгарлаа. Хамгийн сүүлд хэлгүй Нямаа орсноор шилдэг улстөрчид бүрдэнэ. Сүүлд нь шилдэг улстөрчийн шагнал гардуулах ёслол болжээ. Шилдэг улстөрчийн алтан медалийнхаа эрээн туузыг улаан ухна амтархан идэж, даргын хадмын тулман хөхт цагаан ямаан дээр үе үе харайж байсныг эс тооцвол уг шагнал гардуулах ёслол сүр жавхлантай сайхан болж өнгөрлөө хэмээн өгүүллэг дуусаж байна. Хэл ам татлахгүй, ухааран сэтгэхгүй л байвал тэр сумын даргын санаанд нийцэж байгаа нь тэр!
Уран зохиол бол он цагийн тусгал байдаг. Шог зохиолч Амарсайхан цаг үеийнхээ өнгө төрхийг тун гярхай харж зохиол бүтээлээ туурвидаг ажээ. Амарсайханы “Ногоон толгой” гэдэг шог өгүүллэгийг уншихад цоо шинэ уран шог санааг дэвшүүлсэн байдаг. Толгойгоо гээнэ гэдэг бараг хүн бүхний л амны уншлага. Гэвч Амарсайханы тэр өгүүллэгт толгойгоо гээснээр амьдрал дээр хожиж байгааг дүрсэлжээ. Тийм юм гэж байх уу? гэвэл Амарсайханы өгүүллэгийг уншихад байж л таарлаа. Ногоорч тэнэгттэлээ архи ууж явдаг нэг нөхөр аль байдгаа гээгээд сүүлдээ толгойгоо ч гээжээ. Толгойгоо эрээд олсонгүй. Харин толгойгүй юм чинь толгой ангалзаж, шартана гэж байсангүй. Архины найзууд нь ирж шараа тайлахад нэгд амгүй, хоёрт өвддөг толгой нь байхгүй юм чинь уусангүй. Ингээд ажил дээрээ тогтвортой сууж, сайн алдрыг олжээ. Архины найзууд нь ч уулзахаа больжээ. Одоо болохоор тэр муу ногоон толгой битгий л олдоосой гэж хүсэж суудаг гэнэ.
Амарсайхан зохиол шог өгүүллэгийнхээ уран санааг тун чамбай бодож олжээ. Тэрбээр Монголын хошин шог бүтээлийн индэр болсон “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж адармаа ихтэй шог хошин урлагт дурлаж шог зураг, шог зохиол туурвиад л байна. Олон жил урлагт авьяас билгээ зориулсан ахмадууд нь түүний бүтээлийг маш их үнэлдэг юм билээ. Төрийн шагналт зохиолч, зураач Ц.Доржготов “Амарсайхан гэдэг бидний туурайг хатаах сайн хүү “Тоншуул”-д гарч ирлээ” гэж ярьж явсан байхад, нэрт яруу найрагч, шог зохиолч И.Цэрэнжамц “Бидний хойч үе гараад ирж. Жишээлбэл, энэ Алтангэрэлийн Амарсайхан Тоншуулын Доржгогов юм уу даа. Өгүүллэг бичнэ, бас зурна” гэсэн байдаг юм билээ. Насны нар нь хэлбийж хэр баргийн юм санаанд нь таарахаа больсон тэр зөрүүд егзөр ахмад буурлуудад тоогдоно гэдэг тун ховорхон заяа биз ээ. Нөгөө талаар Амарсайханы бүтээлийг үнэлсэн том үнэлэлт болой.

Ц.БАЙДЫ
/"Улаанбаатар Таймс" сониноос/