АЛТАН ХАРААЦАЙН ҮЛГЭР

(памфлет)

Ерэн онд хэдэн хөөрхөн алтан хараацай гарч ирснээ, “Монголчууд бид дарга нэртэй мангасуудын захиргаадалтын дор, эрх чөлөөгүй, үгээгүй хоосон амьдарч байна. Хувьсгал хийцгээе!” гэж чанга хашгирсан. Хонхны дууг орон даяар хангинуулж, мангасуудын хойдохыг уншсан.

“Чухам дарга нарыг л зайлуулах аваас монголчууд бид эрх чөлөөтэй, амар амгалан, баян цатгалан, эрүүл саруул амьдарна” гэсэн. Энэ үг үлгэр мэт сайхан сонсогдож, үй олон хүн үүнд автаж, татагдаж, итгэсэн. Ард түмэн хараацайн үгийг дагаж ялгуулсан их хувьсгал хийн, улаан мангасыг даран сөнөөсөн бөлгөө. Гэвч тэр үлгэр шиг сайхан амьдрал нь ирээгүй л...

Хараацай болгоны амнаас юмны түрүүнд унадаг байсан нэгэн үг бий. “Хэтэрхий олон дарга ард түмний хүзүүн дээр сууж байна. Ийм олон мангас бидэнд хэрэггүй! Огцорцгоо! Далдарцгаа!” гэж тэд хашгирч байсан. “Хүнд суртлын нүсэр аппарат, олон ёроолгүй гүзээг тэжээснээс Монгол улс үгүйрэн хоосорч байна” хэмээсэн. Тэр үеийн Улс төрийн товчоо гэгчид нь есөн мангас суудаг, арав хүрэхгүй яамтай байхад энэ үгийг хараацайнууд хэлж байж!

 Гэтэл одоо энэ тоо хэд болсон билээ? Улсын их хурал гэгчид нь далан зургаан гүзээ сууж байна. Хориод яаманд хорин хэдэн сайд сэнтийлдэг. Түүгээр ч барахгүй дэд сайдууд гэх сайдаасаа дутахгүй том гүзээтнүүд бий. Газар, агентлагийг тоолох гэвэл сампингийн эрих хүрэлцэхгүй. Өнөөх хараацайнууд одоо өөрсдөө цондойсон хөөрхөн гүзээтэй болоод ерөнхийлөгч, их хурлын дарга, ерөнхий сайд, хотын захирагчийн сэнтийд залраад, “Олон дарга огцор!”, “Хүнд суртлын нүсэр аппаратыг устга!” хэмээсэн цогтой халуун үгээ таг мартчихсан сууна. Дарга нар байр савандаа багтахаа байж, хуучны яам тамганы дэргэд тэнгэр баганадсан өндөр шилэн барилгууд босгоцгоожээ.

“Монгол хүн эх орныхоо эзэн байж, эрх чөлөөтэй амьдарна!” гэж хараацайнууд чанга жиргэсэн. Ямар гоё вэ? хэмээн зон олон бүгдээр дуу алдсан. Гэтэл яав аа? Малчин Гомбо төрсөн довныхоо эзэн байж, хөдөөдөө амьдаръя гэхээр Дамба гишүүний уул уурхайн компани өвөлжөөг нь өрлөөд, зусланг нь зураад, хашаа хороогоор битүүлээд буутай манаа зоочихно. Аргаа барсан Гомбо хот руу нүүнэ. Түүнд 0,5 га бүү хэл гадас хатгах ч газар олдохгүй. Амьдрахын эрхэнд уулын оройд гэрээ барьтал хорооны түшмэл, “Зөвшөөрөлгүй”, “Үерийн ам”, “Өндөр хүчдэлийн шугам” гэж хөөнө. Эрхэм гишүүн Дамба харин хэдэн зуун га газрыг чөлөөтэй аваад, орон сууцны хороолол барьчихсан амандаа багтахгүй үнэ хэлэн хаахалзана. Эрх чөлөөтэй, эх орны эзэн болгох гэх үг бас л үлгэр.        

“Хаад ноёд, харц ард бүгдээр эрх тэгш байна!” - энэ бас л тэдний үг. Гэвч амьдрал дээр ямар болчихоод байгаа билээ? Нийслэлийн дугаар хорооны иргэн Гомбо Улсын их хурлын сонгуульд нэрээ дэвшүүллээ гээд яах юм бэ? Ядахдаа арван ширхэг ухуулах хуудас хэвлүүлэх мөнгө түүнд бий билүү? Эрхэм гишүүн Дамбад харин бүх зүйл нээлттэй. Мөнгө хөрөнгө, танил тал бий.

Төрийн түшээ улсын 14 тэрбумаар тоглочихсон байтал хэрэгсэхгүй. Энгийн хүн 10 мянган төгрөг авсны төлөө арван жилийн ял сонсоно. Улсын их хурлын гишүүн, хаад ноёд халдашгүй дархан эрхтэй. Гэмт хэрэг хийж байхад нь үйлдэл дээр нь, хэдэн гэрчтэйгээр баривал л эрхэм гишүүнд хэрэг үүсгэх магадлалтай. Харц ард, жирийн иргэн бол сэжигтэй харагдсаныхаа төлөө нэгжүүлж шалгуулж, өчнөөн доромжлол амсана.

Тэд “Ард иргэдээ ардчилсан нийгэмд, эрүүл саруул, амар жимэр аж төрүүлнэ” гэцгээсэн. Хувьсгал ялаад 24 жил боллоо. Хэдэн цэцэрлэг, хэдэн сургууль, хэдэн эмнэлэг барьж, ард иргэдээ амар жимэр, эрүүл саруул амьдруулав аа? Өнөөх захиргаадалтын бурангуй балар үед баригдсан сургууль эмнэлгүүд элэгдээд дуусч байна. Цаашдаа яах юм, бүү мэд. Таван залууг зүгээр л гудамжаар гүйж явсных нь төлөө төр нь өөрөө буудчихсан.   

Мангасуудын үед төрийн аппаратад ажилтан авахдаа боловсрол, мэдлэг чадварыг нь шалгаж, намтар түүхийг нь судалж, өндөр шалгуур тавьдаг байсан. Хэр баргийн хүн засгийн ажилд тэнцдэггүй байж. Гэтэл одоо ямар шалгуураар төрийн түшмэдийг авдаг болсон билээ? Ерөнхий сайдын хамаатан эсвэл намдаа мөнгө хандивласан бол хар толгойтой хонийг ч албан тушаалд томилдог болсон. Сайдын суудал тэдэн тэрбум, төрийн нарийных тэдэн зуун сая гэлцэн сандал суудыг наймаалцдаг гэх жиг жуг яриа ч бий. Алдаа гаргасан даргыг хурлаар хэлэлцэж, хатуу донгодож, тушаал бууруулж, амийг нь авдаг байлаа. Одоо тэгтэл хариуцлагын тогтолцоо гэж байна уу? Хэн гэдэг дарга ямар алдаа гаргаад суудлаасаа буусан бэ? Хэлэх ганц ч жишээ байхгүй. Монгол улсын төр дампуурчихаад байгаа.

Ю.Цэдэнбал, Ж.Батмөнх, Д.Моломжамц, Б.Дэжид гэх мэт өмнөх үеийн дарга нарыг бүгдийг нь “Муу хүмүүс”, “Мангасууд!” хэмээн хараацайнууд буруутган цоллосон. Гэтэл хэрэг дээрээ ямар хүмүүс байлаа? Тэд улсаасаа сэтэрхий тэвнэ ч хумслаагүй. Хувьдаа Аж үйлдвэрийн комбинаттай, Эрдэнэт концернтой байгаагүй. Улсын байранд амьдраад, улсынхаа төлөө бүх бодол санаа, цаг заваа зарцуулан зүтгэж байсан. Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Батмөнх өдөр улсын төлөө ажиллаад, үдэш хувийн бизнесээ амжуулдаг байсан гэвэл түүн шиг худлаа юм үгүй.

Гэтэл алтан хараацайнууд минь ямар байгаа билээ? Нэг хараацай нь хувийн амралт, чацарганын тариалантай, нөгөө нь үнээний фермтэй, гурав дахь нь Швейцарь улсад офшор компанитай, түүгээр ч зогсохгүй монголдоо толгой цохих баян корпораци, группийн эзэн болчихсон хараацай ч хэд хэд бий. Гэтэл та бүгдийн эрх чөлөөтэй, баян болгоно, амирлуулна, жаргаана гэж амласан ард түмний амьдрал ямар байгаа билээ?

Үүнийг бичигч ардчиллыг үзэн яддагтаа биш, ардчиллын төлөө санаа зовдогтоо ийнхүү харуусаж сууна. Ардчилал бидэнд ихийг өгсөн нь маргашгүй үнэн. Өөр зам бидэнд байхгүй гэдэг ч бас үнэн. Гэхдээ байдал нэг л биш. Бараг л эсрэгээрээ гэлтэй. Бид улсаа улам дордуулах гэж тэр хувьсгалыг хийсэн хэрэг үү?

Алтан хараацайнууд бараг л бүгдээрээ амьд сэрүүн байна. Ерэн онд яс арьс болсон туранхай бор залуучууд байснаа одоо подойтол махлаад, тарган цатгалан, малийсан цагаан эрчүүд болжээ. Монгол орон ямар болчихоод байгааг тэд сонсож дуулж, үзэж харж, мэдэж мэдэрч байгаа.

            Алтан хараацайнууд минь ээ, ичээч! Ерэн онд хэлсэн үгээ эргэж санаач! Тэр үг чинь үлгэр болчихоод байна! гэж л хэлье дээ.

А.АМАРСАЙХАН

("Mongolian Economy" сэтгүүлийн 8 дугаар сарын дугаарт нийтлэгдсэн) 

ТАТАХ ХҮЧ

/хөрөг дурсамж/

Цэднээ ахындаа очно

Чанга орилон уйлах хүүг ээж нь өглөө бүр тэвэрсээр, аймгийн төвийг хөндлөн туулдаг байлаа. Нэгдэл дундын үйлдвэрийн арын хашаанаас гарч, хойд хорооллын өмнөх айхтар том жалгыг гаталж, Алтай чуулгын өмнүүр өнгөрч, хоёрдугаар сургуулийн өмнөх цэцэрлэгт хүрэх бүхий л замын турш “Цэцэрлэгт явахгүй! Цэднээ ахындаа очно оо!” гэх хүүгийн чанга дуу хадна.    

-Сайндаа л долоо хоног уйлна биз. Сурчихдаг юм гэж багш нар нь хэлнэ. Гэвч хүү замын турш өнөөх л үгээ давтан уйлсаар л. Сар шахам чарласны эцэст арайхийж дуугүй явдаг болсон гэдэг. Цэднээ гэдэг бол хүүгийн эцэг Алтангэрэлийн төрсөн ах. Баян-Уул сумын Лениний зам нэгдлийн тэргүүний адуучин, Аймгийн аварга Цогтын Цэднээ гэгдэж, мандаж явсан сайн малчин.  

-Миний буурал ээж тэнгэрт гарчихсан. Тэгээд л би цэцэрлэгт явж байгаа юм! гэж цэцэрлэгтээ нилээн дасаж, цагааширсан хойноо хүү ярьж, багшийгаа уйлуулж байж. Хүүг гурван нас хүртэл нь харж, эрхлүүлсэн буурал ээж бол Мулзгар гэдэг хөгшин байлаа. Өндөр Бэгз гэж Баян Ааргийнхан цоллодог, Гүн худгийн хойхно Тогтын салаанд өвөлждөг, зундаа Цавын худаг руу бууж зусдаг хүн бол эрх хүүгийн өвөг эцэг нь.  

Дөрөвхөн настай хүүг Баян-Уул руу юу тэгтлээ татдаг байсан юм бол оо? Ухаан ороогүй, юугаа ч мэдэхгүй нялх амьтан шүү дээ. Үүнийг бодох бүртээ би гайхдаг. Дөчин тав хүрсэн хойноо л учрыг бага сага ухаарахтайгаа болж явна.           

Айсан ч зүтгээстэй

Дөнгөж ухаан ормор аядаж байхдаа Цэднээ ахындаа очоод, үнхэлцгээ хагартал айсан минь санаанд тодхон үлджээ. Хавар оройхон аав минь сааралдуу өнгөтэй “Иж Планета-2” мотоциклтой байснаа унаад, намайг өмнүүрээ суулгаад Баян-Уул нутгаа зорьсон хэрэг. Замдаа бөхөнтэй таарч, араас нь хэсэг давхихад, “Бариад авъя л даа, аав аа!” гэж хашгирч их л зугаатай явсаар ахынд хүрч билээ. Миний ой ухаанд үлдэж хоцорсон хамар толгойг эргээд төсөөлөхөөр авгынх Хоёр худагт хаваржиж байсан юм уу даа гэж санагддаг.

Маргааш өглөө нь сэрээд хартал гэрт хэн ч байдаггүй. Сандран хувцаслаад шагайвал ойр хавь амьд амьтан алга. Дотор бачуураад нулимс урсахдаа тултал тээр хол аавын мотоцикл байгаа нь танигдав. Тэнд худаг байдгийг өчигдөр мэдсэн болохоор тийш гүйчихлээ. Ойртож явтал баахан үхэр өмнөөс гараад ирэх нь тэр. Шорон эвэр шөвөлзөөд л, дүрлийсэн том нүд ууртай эргэлдээд л. Яах аргагүй намайг идэх нь ээ!

Уйлж эхэллээ. Өглөө бүр аймгийг цочоодог байсан шигээ чангаар чарлаж байтал ахынтай айл аж төрдөг Буурал Жүүжээ ирж, “үхэрт идүүлэхээс” аварлаа. Тэр хөгшин толгойгоо сэгсрэн доогтой инээгээд,

-Малаас айдаг хөгийн ч хүн бол доо гэж билээ.

Төд удалгүй зун боллоо. Цэцэг ургаж, цэцэрлэг амарлаа. Үхрээс үнхэлцгээ хагартлаа айж байсан өнөөх хүн чинь “Аав аа, Баян-Уул руу Цэднээ ахындаа очъё л доо” гэж шалгааж эхэлсэн юмдаг.       

Морь унаж чадна

Сумын наадмыг морьтой үзэх сайхан. Худалдаа бэлтгэлийн ангийн ня-бо Лхагваа гуай улаан тугаа жишүүдүүхэн бариад, эмээл дээрээ хазгайдуухан суугаад, бор морио бөмбөлзтөл жороолуулсаар хурдан морь гаргана. Ямар ч гоё морь, яасан ч гоё хүн байсан юм. Хүмүүс хэний ямар хүлэг өнгөтэй байгааг шинжих гэж мэлмий чилээж байхад, би Лхагваа гуайг л ширтэж нүдээ баясгадаг байж.

Наадамд ирсэн хүн байна даа, гуанзанд орж будаатай хуурга амтлана. Сумын төвийн айлуудаар морьтой хэсэх догь. Доржсүрэн Агаагийн хашаанд хэзээ язааны малчин хүн шиг ган дөрөөгөө ханхийлгэн бууж, морио уян зогсоно.

-Энэ Амарыг ээ. Чөдрөө уруу нь харуулаад ганзагалж байснаа бодвол унаанд сүрхий болчихож! гэж Агаагийн аав Манжуулыг хэлэхэд тэнгэрт дахиад нэг нар мандчих шиг болно. Эв хавгүй хөдлөхийг минь харсаар үзсээр байсан ч урам өгөх гэсэндээ тийн хэлсэн нь мэдээж. Хөдөө маягаар цай шоржигнуулан оочих зуураа Янжмаа эгчид “Хавчиг хавийн ногоо сонин байсан юмсан, ойрдоо хатах шинжтэй” гэж томчуудын үгийг зээлдэн хээв нэг ярина.

Ахын Түмэннасан, Агаагийн Атарбаян, Нааяагийн Отгон, Цагааны Мөнхөө гээд үеийн хүүхдүүд бүгдээрээ хурдан морь унана. Би л ганцаараа ийм эрхгүй. Цүнцгэр хүрэн мориныхоо амыг татан, атаархан харсаар хоцорно. Дөрөвдүгээр анги төгссөн жил хүрэн морьтойгоо наадмын талбайгаар энэ тэрийг шохоорхон, сэлгүүцэж байтал адуучин Шар хэмээх Дашбалжир ах намайг дуудлаа. Хурдны морь хөтөлчихсөн, нилээн тэвдсэн байртай харагдана. Намайг Алтангэрэлийн хүү гэж таньж байгаа шинж огт үгүй.

-Хурдан морь унаж чаддаг уу? гэж асууж байна.

-Чадна... гэж зориг муутай хэлээд тавьчихлаа. Намайг хөлдөж мордуулах гэхээр нь өөрөө ганцхан үсрээд л тээгээд мордчихлоо. Адуучны эргэлзсэн харц нь өөрчлөгдөөд, тоосон шинжтэй болчихлоо. Миний ганц гарамгай зүйл ямар ч өндөр моринд тээж мордох. Төвийн хүүхэд болохоор биеийн тамирт эвсэлтэй, савлуурт овоо хэд суниадаг, үсрэлт сайтай учраас тэр. Хурдан морь зайдлаад хөдөлдгийн даваан дээр “Хүүе!” гэх Цэднээ ахын дуу ард гарлаа.

-Наадах чинь аймгийн хүүхэд! Яаж чаддаг юм..! гэхэд, морины хүүхэд олдохгүй сандарч явсан адуучин Шар,

-Өөрөө чадна л гэсэн шүү дээ! гээд морио унуулчих санаатай зүтгээд байсныг эргэн санахад инээдтэй. Авгатай тааралдаагүй юм гэхэд би гараан дээр сугарч үлдээд, хурдан хээр мориор нь биш эмнэлгийн бор тэргээр давхиж ирэх байсан нь мэдээж. Ингэж л би Дашбалжир ахын хурдан мориор тоглох шахсан удаатай.  

Сумын төвийн айлд морьтой бууж, догь хүн болсноо харуулах гэсэндээ, хурдны морьдоо хэлхэж хөтөлсөн нутгийн хөглөгөр хөх ах нартай дөрөө харшуулан хатируулах гэсэндээ, хурсан олны хамрын самсаа шархируулан барианд орох хөрслөг бор хөвгүүдийг биширч, өөрийгөө тийм болсноор төсөөлөн мөрөөдөх гэсэндээ би өвөг дээдсийн нутаг руу тэгтлээ зүтгэдэг байсан болов уу.

Амттай яриа

Авга ахынд зочин ирэхгүй өдөр гэж үгүй. Адуугаа Цахирын араас оллоо, ангид ноосоо тушаачихлаа гэлцээд, Хамтын хүчийнхэн бууж мордоно. Алтангадас, Хүйсийн говиос ч хүн ирнэ. Бэргэн эгч Баасанжав будаатай цайгаа аягалж, шимийн архиа сөгнөж, зочдоо дайлна. Аймгийн хүүхэд миний хувьд ирсэн хүн болгон нэгэн шинэ ном гэсэн үг. Буурал Жүүжээ, Гүнсэн Бамба, Дампил Ааниа, Юндэн Гөөгөө, Цээсүрэн Манжаа, Түвдэнням Өмбөө гэх нэрнүүд нь содон агаад сонсголонтой.   

Цагаан Жаажаа улаан тамхиа сонингийн цаасанд төө илүү урт ороон татаж суух нь гойд сонин төрх болон нүдэнд тусна. Урт тамхит Жаажаа, “Уржигдрын бороо Улаан тээгт овоо сайн цохьсон. Гурван хуруу чийгтэй болсон” гэж ярингаа урт тамхиа улалзуулан сорно. Ус чийгийг хуруу гээд байдаг нь ямар учиртай юм бол оо? гэж хорооны би гайхна. Бодоод учрыг нь олохгүй. Тэсгэлгүй Түмэннасангаас асууж, шоолуулж байж мэдэж авна.

Чантуу ах жижигхэн нүдээ улам онийлгон инээж, хүн явуулахдаа гаргууд. “Идэр хорьд гаргаад хонио хайчилдаг юм билүү дээ, яадаг юм билээ дээ? гээд л сууж байна” хэмээх нь яг л Идэр Ааниа. Цэднээ ах мөчөөгөө өгөхгүй. Өмнөөс нь Дампил Ааниагийн хоолой төрхийг элэглэн үзүүлж, Ганганы худгийн сониныг хуучилна. Дуугарах, нүд амаа хөдөлгөх нь аргагүй адилхан. Нацаг Нааяа бас л хамраараа дуугаран, хүн дуурайж ярихдаа гаргууд. “Эдний аав нь ногоон мотоциклоо унаад л. Намын давааны тарвага гүй мөн сайхан болжээ гээд ороод ирэх болж байгаа даа” гэж аавын минь дуу хоолойгоор ярина. Гэрээ саначихсан би аавыгаа нээрээ ирчих ч юм болов уу гэж горьдоно.

Нутгийн зоны амар амгалан, өөдрөг сайхан хууч яриа нь сэтгэлийг ер бусын соньхон мэдрэмжээр хөглөж, монгол амьдралын эгэлгүй содон хэмнэлийг бяцхан тархинд минь нэвчээдэг байж дээ. Ирсэн явсан хүмүүсийн яриаг сонсоод л, хонон өнжин суумаар санагддаг байж. Зуны амралтаа эхлэнгүүт ээжийн өгсөн ууттай чихрийг, эртүүд ахынхаас сүүтэй ирсэн саванд хийж таглаад, Баян-Уул явах замын унаанд сууна гэж зүтгэдэг байсны бас нэгэн учир энэ юм уу.

Номхон морь

Баян Ааргийнхаа бор толгодын дундуур цогиулж явах гэдэг миний хувьд тэнгэрийн мэдрэмж. Үргэж бусгаад байхгүй номхон, хүүхдэд ноолуулаад сурчихсан цүдгэр хээр морьд л надад оногдоно. Тэглээ гээд голохгүй дөрөөн дээрээ бөгтийн босч, байдаг чадлаараа ороолгон, салхи шуугитал цогиулна. Ингэж явахдаа Эрийн сайн Хан Харангуй баатар болоод, үүлтэй тэнгэрийн доогуур үзүүртэй модны дээгүүр дүүлэн нисч яваа юм шиг баярлаж бахдана.

Аавын нагац Нямаа ахынх айл саахалт бол сайхан. Адуунд нь аавын цагаан морь явдаг болохоор тэднийх рүү гүйж очоод, Нямаа ах, Анжаа хоёрт,

-Цагаан морио унамаар байна! гэж зориг гарган хэлнэ.

-Айхтар ам хатуутай. Чамайг аваад нисчихнэ! гээд Чулуунбаатар ах халгаахгүй. Номхон зээрд морио надад ноолуулна. Цагаан морь ялаархан тургилж, хөлөө цавчлаад л тэнгэрийн хүлэг шиг харагддаг байж. Хоёр жилийн дараа унаанд арай дөнгүүр болсны шан хүртэж, цагаан морио унадаг болж билээ. Цэднээ ах намайг очихоор Цагаан мэнгэт, Ойдовын хээр гэх аль номхон морьдоо барина.

-Энэ золиг морин дээр байдгаараа бөхийчих юм. Унаа унаж сурахгүй ээ! гээд толгой сэгсэрнэ. Юндэн Ажаагаас авсан гэдэг хонь шиг номхон хүрэн морь бас миний унаа болсон. Тэгнээд явж байсан шуудай аргал ойчиход үргэх ч үгүй. Уруу газар хамаагүй давхиад, хүзүү рүү нь эмээлтэйгээ ойчиход эргэж хараад, намайг хүлээх мэт зогсож л байна. Харин тав зургадугаар ангид ороод, чөдөртэй морь дөхүүлээд ирэх дайны болоход минь Шархүүгийн хээр, Бор үрээ гээд хөнгөн хөлтэй, амаа булаан ухасхийсэн сүрхий морьдыг “жолоодох эрх” өгсөн юмдаг.

Ярдаг хашин аашгүй, эзнээ хаа ч явгалахгүй, сэтгэл сайтай хүн шиг түшигтэй номхон морьд нь намайг татсан учраас л гэрээ саначихсан хэрнээ Баян-Уулдаа хоргоддог байсан юм болов уу даа.      

   

Урсгал сөрсөн ухаан

Сэтгүүлч хүн болохоор олон аймгаар явж, мянгат малчин олон айлд зочилж үзжээ. Бүгдээрээ л үйтэн хуараар өөрийгөө өвч хулдсан, эрээн цоохор хүмүүс байх. Гэр нь ч бас нүд эрээлжлэм цоохор. Мянгат малчдын жишиг болсон моодны урсгал гэлтэй. Харин Баян-Уул сумын Баянхайрхан багийн мянгат малчин Цэднээ ах минь тэр моодны урсгалыг дагадаггүй сөрдөг хүн. Өмссөн дээл нь хар хүрэн, улаан хүрэн дагнасан өнгөтэй. Өргөө гэр нь бас эгэл даруухан. Эдийг шинжихдээ гоё сайхныг нь биш, эдэлгээ даах бөхийг нь харна.  

“Хувцсыг гоёх гэж биш жавар сөрөх гэж өмсдөг. Гэрийг хүний нүд хужирлах гэж биш тухтай аж төрөх гэж барьдаг” гэж авга ах минь хэлдэг. Нэг өвөл говийн аймагт болох уулзалтад буудаггүй булга, түрэг нэхий хүрмээр гангарч гараад, энэ үгийн үнэ цэнийг голдоо ортол ойлгож билээ. Хурд хүчний гайхамшиг гэгддэг албаны жийп цасанд сууж унтраад, осгохын даваан дээр айлын бараа харсан. Говийн малчныд авга ахынх шиг даруухан орос даавуу гадартай сэгсүүргэн дээлэнд хулдуулаад, чичирч суухдаа авгын үгийг чихээрээ биш яс махаараа сонссон.       

Цэднээ ахын адууны зүс хүртэл даруухан. Хээр голдуу. Зүсний сайханд хууртаж цоохор, алаг, халиун морьд цуглуулдгийг таашаахгүй. “Хоёр хоногийн унаар даах хүчгүй, хорь дотор давхих хурдгүй согоо шиг гоё амьтнаар юугаа хийхэв” гэж ёжтой хэлнэ. Гоё мориор гангардаг моодны урсгалыг бас л сөрж байгаа нь тэр.

Нэгдэл малчиддаа унааны морь олгоход авга ах хэдэн зуун адууны дундаас гоё морь шилэхийн оронд шар үсээ ч хаяж чадаагүй, хазгай сүүлтэй, номхон үрээ сонгосон. “Нэгдлийн түмэн адуунаас очиж очиж ийм ч юм олж харах гэж!” хэмээн зарим нэг нь шоолж байлаа. Тэгтэл өнөөх шар үстэй үрээ нь сумандаа хоёр жил дараалан түрүүлж, Цэднээгийн Хондон гэх зартай хүлэг болсон.

Цэднээ ах минь ийм л хүн. Аливааг бусдаас өөр нүдээр хардаг, амьдралд өөр ухаанаар ханддаг эгэл малчин. Авга ахын минь урсгал сөрсөн ухаан, алдрай жаалхан намайг Баян Богдын өврийн хадархаг бор толгод руу тэгтлээ соронздон татдаг байсан юм болов уу.

Татах хүч

Зуны амралт эхлэнгүүт л зүрх хөөрч тогтож ядан, авч нисдэг морь шиг л аавынхаа нутаг руу тэмүүлнэ. Очихоороо бэтгэртлээ гэрээ санадаг хэрнээ л авгынх руу явах гэж учиргүй дурлана. “Хэд хоногоос Даваасүрэн ах чинь Баян-Уул явна. Тэгэхээр нь шууд Цэднээ ахындаа хүргүүл” гэж аав гуйгаад нэмэргүй, замын тэргэнд суугаад алга болно. Авга ахын хүүхдүүд “Амар ирлээ” гэж баярлаад л, хөгшин ээж минь “Иш хөөлхий дөө” гэж үнсээд угтдагсан.    

Дамдинбазар ахынхаас хонь туух гээд, үеэл Түмэннасантай хамт Жүүжээгийн танк зээрд, хүрэн морь хоёрыг унан Баян Богдоо давж үзсэн минь санаанаас гардаггүй. Өгсөх тусам Шарга, Хүйсийн говь далай шиг цэлэлзэн зэрэглээтээд, Сутай Хайрхан нүүрэн дээр юм шиг ойрхон цэнхэртсэн. Явсаар оройд гарахад таван аймаг, тавин сумын нутаг алган дээр тавьсан мэт тодрон харагдах нь гайхамшиг байсан. Хараа тэлж ухаан уужрах шиг л болж билээ. Нутгийн Хайрханы оройд төрсөн тэр тэнгэрлиг мэдрэмж насан туршид намайг хөтөлсөн.

Ухаан ороогүй хэрнээ “Цэцэрлэгт явахгүй. Цэднээ ахындаа очно!” гэж цамнаж, өвөг дээдсийн нутаг руу татагддаг байсныхаа учрыг би тайлсан. Баян Богд Хайрхан минь намайг хардаг, Баян Ааргийн хүрэн хөх чулууд нь сэтгэл соронзоддог, бахим хүчирхэг хөлтэй номхон хүрэн морь тархинд үүрсдэг болохоор би Баян-Уулдаа тэмүүлдэг байж. Онигор бор нүднээс нь ухаан уугисан хөх өвгөд минь хүүгээ хүлээдэг учраас тэгтлээ догдлон яардаг байж.

Зургийн тайлбар: Авга ах Ц.Цэднээ, түүний гэргий Б.Баасанжав

А.АМАРСАЙХАН

Улаанбаатар 2014

НААДАМ ЭСВЭЛ НАНДИН БАРАА

/"Арван дөрөвтэй том хүн" номоос/

Тэр үед улсын баяраар ажилчид арван тав хоног амардаг байлаа. Бүхэл бүтэн арван тав хоног шүү дээ! Долоон сарын нэгэнд бүх үйлдвэрийн суурь машинуудыг зогсоож, тог цахилгааныг нь салгаад, жижүүр харуулуудад хүлээлгэж өгнө. Комбинатын Хэрэгцээний хэлтэс гэж ажилладаг, тэдний дарга нярав нар,

-Гутлын үйлдвэр олон хүнтэй. Хоёр үхэр өгье! гэх зэргээр хүнс хуваарилна. Зарим жил хоёр бод, зарим жил арван хэдэн бог гэх зэргээр наадмын хүнс оногдоно. Хамт олноороо Туулын эрэг рүү очоод, майхан барьцгааж, үхрээ унагааж аваад, хорхог, хуушуур хийцгээнэ. Айргийг хувин саваар биш хөхүүр хөхүүрээр нь сөгнөнө. Доржсүрэн хүүхэд болохоор голын усанд шумбаж, гол өгсөж уруудан тоглоод алга болчихно.

-Хоол гарлаа шүү! гэх дуу сонсогдохоор хүрч ирж жаахан юм шоглочихоод, айраг ууж аваад буцаад гүйчихнэ. Томчууд хөзөр даалуу тоглож, дуртай ганц хоёр нь нанчидаа хүртэцгээж, дуу шуу болцгооно. Туулын хөндийгөөр уртын дуу шуранхайлж, тасаг хэсгүүдийн найр хавтгайрна. Айргаа ууж, хуруудаж, дэмбээднэ. Ийнхүү зугаалга хийж, хонож өнжин найрлаж байтал наадам эхэлнэ. Тэр үеийн баяр наадам бүтэн долоо хоног үргэлжилдэг байлаа.

Наадмын талбайд үйлдвэр бүр гэр барьчихна. Үйлдвэр комбинатын гэрүүд урт эгнээ болж харагдана. Гутлын үйлдвэрийнх гээд хоёр том гэр байх. Дарга цэрэг гэж зэнзийлэхгүй, гэрээрээ орж гарч, айраг ууж, хуушуур эргүүлэн наадамдана. Ажилчид наадамдах гэхээсээ илүү дэлгүүрүүдийн үүд сахин урт дараалалд зогсоцгооно. Наадмын үеэр дэлгүүрүүд хав дарж байсан ховор живэр бараагаа зарж хөдөлмөрчин ард түмнийг “баярлуулдаг” учраас энэ. Хонон өнжин дараалалд зогсохдоо хэн ч уурлахгүй нь гайхмаар. Харин ч эсрэгээрээ нарийн нандин бараа ирлээ гэж баярлана. Үүрийн таван жингээр дэлгүүрийн гадаа очиж, очер авсан хүн ховор бараа олж авна. Хүмүүс шивэр авирхийлцэн,

-Дэнжийн дэлгүүрт дээлийн торго ирсэн гэсэн. Шар дэлгүүрт орны орос аравч зарах юм гэнэ лээ! гэх зэргээр чухал мэдээгээ сэтгэл харамгүй хуваалцана.          

-Долоо хоног үзсэн харсан ч юм байхгүй дэлгүүрт очерлоод таарлаа даа, гээд айлын эзэгтэй нар сэтгэл хангалуун инээлдэнэ. Ор, толь гээд хэрэгтэй юмаа олж авсан болохоор баяртай байхаас ч яахав. Цагаан төмөр ор, түмпэн савны төлөө хүртэл очерлож, алалцах шахдаг байсан цаг. Халуун наранд хөлсөө гоожуулан зогсож, шахцалдаж түлхэлцсээр байж, авсан цагаан төмөр ороо тостой нь үүрээд маадгар алхсаар айлын эзэгтэй гэртээ ирнэ. Боодлыг нь хуулж, тосыг нь арчиж тулсныхаа дараа гэрийнхэн лүүгээ нүүр дүүрэн хардаг байж.

Доржсүрэнгийн гэрт ажил үүргийн хуваарь арай өөр. Өрх гэрийн санхүүч Гомбо ах ийш тийш сураг ажиг тавьж, очер дугаарт зогсож ховор живэр юмнуудыг хамж ирнэ. Доржсүрэн хүүхэд болохоор нандин барааны төлөө гүйхгүй, тэр ч бүү хэл наадмыг ч тэгтлээ сонирхохгүй. Гомбо ахынхаа өгсөн хэдэн төгрөгөөр сугалаа сугална, чихэр авч иднэ. Ах нь нэг удаагийн наадмаар л их өгөөмөр загнаж, хүүд зуун төгрөг өгсөн түүхтэй. Тэр наадмын өмнө Доржсүрэн мянга гаран төгрөгийн өндөр цалин авсан учраас тэгж шагнасан хэрэг. Түүнээс биш наадмын халаасны мөнгө гээд хорь гуч, сайндаа тавийг л өгдөг байж.

“Тарвагант” гээд хайрцган дээрээ тарваганы зурагтай орос тамхи тэр үед худалдаанд ирдэг байлаа. Дотроо арван ширхэгтэй, янжуур маягийн эд. Хайрцаг нь арван мөнгөний үнэтэй. Саваагүйтээд тэр тамхинаас авч, наадмын талбайгаас холдож, Туулын бургас руу ирж нууцаар татна. Ингэж зүггүйтсээр нэг л мэдэхэд тамхинд орж, байнга баагиулдаг болчихсон гэдэг. Гэрийнхээ завган доогуур хайрцагтай тамхиа нуух бөгөөд, гарахдаа сэм сугалж өвөртлөнө.

Тэр үеийн Улаанбаатарт бүх үйлчилгээг хятадууд явуулж байлаа. Эрээн цоохор хээ хуартай морин тэрэгтэй хятадууд таксиний үйлчилгээг орлоно. Хятад гуанзны хуйцаа шиг амттан ховор. Төмс хүнсний ногоо, нарийн боов бүгдийг хятадууд залгуулна. Хамгийн уран мужаан, нимгэн төмрийн чадвартай дархан бас л хятад. Шинэ цагийн гангачуудын гоё хувцсыг хятад сайвангууд л оёно.

Таван гудамж гээд одоогийн Тэнгис кинотеатрын орчимд нилдээ хятадууд сууна. Хөнгөн амьдрал хайсан монгол хүүхнүүд гүйлдэж очоод хятадуудтай суучихсан байх агаад ажил хийхгүй, аль үнэтэй хувцас гоёлыг өмсөж эдлэн сууцгаах нь дэндүү жаргалтай. Мөрийтэй тоглоом тэрхүү Таван гудамжинд л явагдаж, сэргийлэх цагдаагийнхан тэндээс л тоглоомчдыг барьж авна. “Буу, күйдэн гэгч сүрхий тоглоом тоглож байсан хэдэн хүнийг барьсан гэнэ” гэх зэргийн сүртэй цуу яриа амнаас ам дамждаг байлаа. 

Тархины шингэн

Хүний тархины 80% шингэнээс тогтдог гэж Шинжлэх ухаан тогтоожээ.
Харин манай Сангийн сайд Улаан тархиндаа царцаагчийн шингэнтэй.
Уул уурхайн сайд Ганхуягийн тархи тормозны шингэнтэй.
Боловсролын сайд Гантөмөрийн тархи шатаагч шингэнтэй.
Ерөнхий сайд Алтанхуягийн тархи чанга яригчийн шингэнтэй гэнэ ээ.

БАЙЛДААГҮЙ ЭХ ОРОНЧ БАЙЖ БОЛОХ УУ?

Эх оронч гэх үгийг сонсмогц Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Чин ван Ханддорж, Д.Бодоо, С.Данзан, Х.Чойбалсан, С.Зориг гээд л дандаа суутнуудын нэр санаанд буудаг. Газар нутагт минь цөмрөн орсон гамин, бароны цэрэгтэй тулалдсан журамт цэргүүдийг дүрслэн боддог. Халх голоор өнгөлзсөн квантуны армийг бут цохисон эрэлхэг дайчдаа санадаг. Ингэж бодох нь түмэн зөв. Эх оронч өвөг дээдэс минь Монгол нутгаа хамгаалах ариун дайнд халуун амь бүлээн цусаа золиогүй бол газар шороо минь өөр хэн нэгнийх болчихож мэдэх л байсан.

Гэхдээ өнөө цаг, хориннэгдүгээр зуунд эх оронч байх, эх оронч үзэлтэй байх гэдэг ойлголт өөр болжээ. Үүнийг өмнөд Солонгосын жишээ баталдаг. Энэ улс Азийн бар болтлоо хөгжсөний нууц юу вэ? гэдгийг олон мэргэд нэг зүйлээр тайлбарладаг. Хангүг хүн Солонгос улсад үйлдвэрлэсэн, солонгос бараагаа л хэрэглэдэг. Бусад бараанаас үнэтэй байсан ч хамаагүй солонгос хүнсээ хэрэглэж, солонгос хувцсаа өмсөж, солонгос машинаа унаж үндэсний үйлдвэрээ дэмждэг. Хэзээ ч бидэн шиг жаахан мөнгөтэй болмогцоо л гадаадын брэнд хувцас, эд зүйлээр өөрийнхөө зиндааг тодотгох гэж гүйлддэггүй. Үүнийг л тэдний хөгжлийн нууц гэдэг. Солонгос хүний эх оронч зан чанар тэдэнд бар улсын хэмжээнд хүрэх хөгжлийг авч иржээ.

Гэтэл бид яаж байна вэ? Дөч тавин жилийн туршид бүтээж босгосон арьс ширний үйлдвэрлэлийн цогцолбороо өөд татах байтал социализмын хог гээд устгачихсан. Одоо Дарханд шинээр байгуулах тухай яриад ичих ч үгүй сууж байна. Уул уурхайн бизнес эрхлэгчдээ муу муухай үгээр дайрч, нэр хүндийг нь унагааж, хашааг нь нурааж, эд хөрөнгө тоног төхөөрөмжид нь халддаг хүмүүсээ эх орончид гэж эндүүрдэг боллоо. Баялгаа гадныханд зарж мөнгөжиж, ядуу эдийн засгаа өөд татахын оронд хав дараад сууж байх нь эх оронч үйлдэл гэж элийрдэг хүмүүс оршсоор. Монгол улс мөнгөтэй, эдийн засгаар хараат бус байж гэмээ нь тусгаар тогтнол баталгаатай болно. Хэн Монголыг мөнгөжүүлэх вэ? Үндэсний үйлдвэрлэгчид л Монгол улсаа баян болгож чадна.

Монгол хүн бүр Монгол эх орондоо хайртай. “Элэг зүрхнээс уяатай Энхрий Монгол орон минь...” гэж дуулахдаа зүрх огшиж, самсаа шархиран догдолдог. Дуулж дуусмагцаа гадаад үйлдвэрийн сархад шимж, гадаад нэрийн зуушаар даруулдаг .“Санаа алдахад Эхийн сүү тагнайд амтагдаж Салхины үзүүр залгихад Агь хоолойд аргасан Боржигины бор тал минь...” хэмээн шүлэг найраг сонсоод зэрэглээ мяралзсан шаргал талаа санан санан догдолсон хэрнээ хажуугийн дэлгүүрээс Адидас шаахай авч, Армани хүрэм сонгодог. Бид зөвхөн дуу шүлэгтээ л Монгол орноо хайрлаад бусдаараа таг мартчихаад явах нь зөв үү? Эх орноо зөвхөн үг хэлээрээ хайрлах биш үйлдлээрээ хайрлаж гэмээ нь Монгол улс минь хөгжинө. 

Үйлдлээрээ эх орноо хайрлах гэдэг тийм ч хэцүү биш. Та хүнсний дэлгүүрт ороод үндэсний үйлдвэрлэгчийн бүтээгдэхүүнийг сонго. Монгол хувцсаа өмсөж, Монголд угсарсан компьютер хэрэглэ. Үндэсний үйлдвэрлэл гэхээр эсгий углааш, тэмээний ноосон оймс, арвайн гурилхан мэтээр төсөөлөгддөг байсан цаг ард хоцорчихоод байна. Бид троллейбус, автобус бүтээчихлээ. Тоос сорогч, цахилгаан зуух, индүү, телевизор гээд гэр ахуйн олон хэрэгслийг угсарч байна. Мэдээллийн технологийн салбарын залуус дэлхийд өрсөлдөх программ хангамж бүтээж чаддаг боллоо. Мэдээлэл харилцааны салбарт Юнител, Itzone гээд үндэсний компаниуд гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудтай өрсөлдөж байна. Оюуны үйлдвэрлэл сэргэж, боломжийн сайхан кино жүжиг бүтээдэг болчихлоо.

Монголчууд бид бүгдээрээ хичээж, зуун хувь үндэсний компани Юнителийн симкартыг утсандаа суулгаж, Өглөө сүүнд шимтэж, Дархан минжийн дээлээр дулаалж, Говийн ноолуураар гоёж, Янмал оймсоо эдэлж, Харанга хамтлагийн тоглолт руу хошуурч, Атар талхаа амтархдаг болцгооё. Ингэж байж л бид үндэсний үйлдвэрээ босгоно. Үндэсний үйлдвэр хөрөнгөтэй чадавхитай болж гэмээ нь Монгол улс минь хүчирхэгжинэ.

Өнөө цагт эх оронч байхын тулд буу сэлэм агсаж, атаат дайсантай байлдах хэрэггүй болжээ. Та товчлуур дарж сонголтоо хийхдээ Монгол эх орноо санагтун.

А.Амарсайхан